FYBA History SEM-1 – HISTORY OF MODERN INDIA (Marathi Version)

Page 1

1

1
jepekeÀer³e peeie=leer®eer megªJeele
1.0 GefÎ<ìs
1.1 ÒemleeJevee
1.2 1857®ee GþeJe - keÀejCes Je HeefjCeece
1.3 jepekeÀer³e mebIeìveeb®es ³eesieoeve
1.4 Yeejleer³e je<ì^er³e meYes®eer (keÀeBûesme) mLeeHevee
1.5 meejebMe
1.6 ÒeMve
1.7 meboYe&met®eer

1.0 GefÎ<ìs
(1) 1857 ®³ee GþeJee®eer HeeMJe&Yetceer mecepeCes
(2) 1857 ®³ee GþeJee®eer keÀejCes Je J³eeHleer m ecepeCes.
(3) GþeJee®ee Ieìvee¬eÀce Je GþeJe De³eMemJeer nes C³eeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ
GceieCes.
(4) GþeJee®es HeefjCeeceeb®es DeekeÀueve nesCes.
(5) osMeeleerue efJeefJeOe dÒeebleebceO³es Go³eeu ee Deeuesu³ee jepekeÀer³e mebIeìveeb®eer ceeefnleer
nesCes.
(6) yesbieeue efye´ìerMe Fbef[³ee meesmee³eìer Je peceerveoejer meYee ³eeb®³ee mLeeHevee Je
l³eeb®es keÀe³e& ³ee®eer ceenerleer nesCes.
(7) efye´ìerMe yeWieeue DemeesefmeSMeveer mLeeHev ee Je keÀe³e& mecepeCes.
(8) Fbef[³eve DemeesefmeSMeve®es keÀe³e& Je GefÎ< ìs ³eeyeeyele ceenerleer nesCes.
(9) yee@cyes DemeesefmeSMeve®eer (cegbyeF& meYee) mLeeHevee Je keÀe³e& ³ee®es DeekeÀueve
nesCes.
(10) HegCes meeJe&peefvekeÀ meYes®³ee keÀe³ee&yeodo ue peeCeerJe nesCes.
(11) Yeejleer³e je<ì^er³e meYes®³ee mLeeHevesme keÀ ejCeerYetle Ieìveeb®es DeekeÀueve nesCes.
munotes.in

Page 2

2

(12) je<ì^er³e meYes®³ee mLeeHevesle De@ueve n³egc e ³eeb®³ee ³eesieoeveeyeodoue ceeefnleers.
(13) je<ì^er³e meYes®eer O³es³e OeesjCes mHe<ì nes Ces.
(14) je<ì^er³e meYes®³ee DeefOeJesMeveele mebcele Peeuesues þjeJeeb®es DeekeÀueve nesCes.
(15) je<ì^er³e meYesyeeyele efye´ìerMeeb®ee o=ef<ì keÀesCe mHe<ì nesCes.

1.1 ÒemleeJevee
1857 ®es yeb[ ner DeveHesef#ele DeLeJee DekeÀmceele Ie[uesueer Ieìvee veJnleer.
1757 Heemetve Hueemeer®³ee ue{eF&veblej efye´ìerMe meece´ep³e efJemleej meg© Peeuee neslee.
1757 les 1857 ³ee MebYej JejepekeÀer³e mellee efJemleejecegUs Yeejleeleerue De veskeÀ IeìkeÀebvee PeU Heesnes®eueer nesleer.
mewefvekeÀ,MeslekeÀjer, efJeCekeÀj, keÀeHe[Go³eesie eleerue ueeskeÀ Fl³eeboer®³ee keÀeceeJej efye´ìerMe
Meemeve ÒeCeeueer®ee HeefjCeece Peeuee neslee. Yeej leer³e meceepe IeìkeÀeb®eer DeeefLe&keÀ
efHeUJeCetkeÀ ne keÀUer®ee cegodoe neslee. 1857 ®ee G þ e J e ³ e e H e e M J e & Y e t c e e r J e j I e [ u e s u e e r
cenlJee®eer Ieìvee nes³e. Yeejleeleerue efye´ìerMe meece´ep³eeuee ³ee yeb[eves peyej le[Kee
yemeuee neslee. ³ee yeb[e®eer HeefjHetCe& ceeefnlee r peeCetve IesC³eemeeþer l³ee®eer SsefleneefmekeÀ
HeeMJe&Yetceer mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

1.2 1857®ee GþeJe - keÀejCes Je HeefjCeece

1857®³ee yeb[e®eer HeeMJe&Yetceer -
1857 ®ee GþeJe cnCepes kesÀJeU mewefvekeÀebveer kes Àuesuee GþeJe veJnlee. 1757
Heemetve 1857 He³e¥le osMeeleerue efJeefJeOe Yeeiee bceO³es DevekesÀ meceepeIeìkeÀebveer JesUesJesUer
efye´ìerMeebefJejesOeele ue{e efouee neslee. l³eece O³es DeeefoJeemeer mecegneb®ee ceesueeb®ee Jeeìe
neslee. efye´ìerMeebvee Heefnuee efJejesOe Peeuee l ees ³ee osMeeleerue efJeefJeOe DeeoerJeemeer
peceeleerkeÀ[tve. efye´ìerMeeb®es vewmeefie&keÀ mee OevemebHelleer uetìC³ee®es OeesjCe l³eeme keÀejCeer Yetle
nesles.
efYeuueeb®ee GþeJe - HeefM®ece ceneje<ì^ele ceesþ³ee YetYeeieeJej efYeu ue peceele Jemeueer
nesleer. [eWiejeU ÒeosMeeleerue Hee³eJeeìebJej l³ee b®es efve³eb$eCe nesles. KeevosMe Òeeble
efye´ìerMeebveer DebceueeKeeueer DeeCeu³eeJej l³eeb ®ee efYeuueebMeer mebIeceO³es efYeuueebveer mebHetCe& MekeÌleerves efye´ìe rMebeefJe©× mebIemewv³eMekeÌleer peemle Demeu³eeves l³eebveer ne Gþe Je cees[tve keÀe{uee. efYeuueebvee HejeYetle
keÀjC³eemeeþer l³eebveer DeveskeÀ DeceeveJeer³e He× leer®ee JeeHej kesÀuee. efYeuueebveer HetCe&HeCes n ej
ve ceevelee JesUesJesUer efye´ìerMe mellesuee DeeJn eve efoues. munotes.in

Page 3

3

jeceesMeer peceeleer®ee GþeJe - cejeþe mewv³eeceO³es jeceesMeeRvee cenlJee®es mLe eve nesles.
1818 veblej cejeþe meece´ep³ee®ee Deble Peeu³eeJej jeceesMeeRvee meeceeJetve IesCeejer
keÀesCeleerner ³eb$eCee veJnleer. efye´ìerMe ÒeMeem ekeÀer³e ³eb$eCesle l³eeb®³eemeeþer mLeeve veJnles.
Gceepeer veeF&keÀ ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer jecees Meerbveer yeb[e®es efveMeeCe HeÀ[keÀeefJeues. Gceep eer
veeF&keÀ ³eebvee efye´ìerMeebveer HekeÀ[ues Je osno b[e®eer mepee efoueer. Hejblet jeceesMeebveer nej
ceeveueer veener. DeKesjerme efye´ìerMeebveer l³eeb vee Heesueerme Keel³eele keÀener HeoebJej vesceCetk eÀ
keÀ©ve l³eeb®es meceeOeeve keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀ ues.
meeJebleJee[erleerue yeb[ - m e e J e b l e J e e [ e r c e O e e r u e u e e s k e À e b v e e r 1 8 3 0 J e 1 8 3 6 c e O ³ e s
efye´ìerMeebefJejesOeele yeb[ GYes kesÀues. efye´ìe rMeebveer les yeb[ MeceJeC³eemeeþer Je ÒeMeemekeÀer ³e
keÀejYeejemeeþer SkeÀ ÒecegKe DeefOekeÀejer vesceue e. lemes®e keÀe³eoe Je megJ³eJemLee DeyeeefOele
jeKeC³eemeeþer DeveskeÀ ³eespevee efvecebef$ele kes Àu³ee iesu³ee.
keÀesUer peceeleer®ee GþeJe - j e c e t p e e r Y e e b i e j s ³ e e Ò e c e g K e e ® ³ e e v e s l e = l J e e K e e u eer keÀesUer
peceeleerves 1828 ceO³e efye´ìerMe mellesefJe©× Gþe Je kesÀuee. efye´ìerMeebveer DeveskeÀ
keÀesU³eebvee þej ceejues Je ieeJeeJej Dee[er ìeket Àve l³eeb®eer keÀmetve leHeemeCeer keÀjC³eele
Deeueer. 1873 ceOes nesv³ee ³ee keÀle=&lJeJeeve Je Metj keÀesUer ÒecetKeeves efye´ìerMeebefJe©×
ue{C³eemeeþer SkeÀ megmeppe ³eb$eCee GYeejueer.meeJ ekeÀej Je peceerveoej ³eeb®³ee
efJejesOeelener l³eebveer DeeIee[er GIe[ueer. nesv³ eeuee HekeÀ[u³eeveblejner keÀesUer peceeleerves
nej ve ceevelee DeeHeuee mebIekeÀ®í®es yebb[ - keÀ®í®ee jepee jeJe Yeejceeue ³eeuee efye´ìerMeebv eer HejeYetle keÀ©ve
l³ee®³ee cetueeuee jepee yeveJeues. l³ee®ee cegueie e DeuHeJe³eerve Demeu³eeves efye´ìerMeebveer®e
jep³ekeÀejYeej keÀjC³eemeeþer SkeÀ meefceleer vesce C³eele Deeueer. ye´ïeosMeeleerue efye´ìerMe
mewv³eeuee Heefnu³eeboe nej efmJekeÀejeJeer ueeieue er nesleer. l³ee®eer yeeleceer Yeejleele
Heesnes®elee®e ueeskeÀebveer efye´ìerMe mellesefJe© × GþeJe kesÀuee.
Jeneyeer ®eUJeU - je³eyejsueer ³esLeerue me³³eo Denceo ³eebveer Jene yeer ³ee Oeeefce&keÀ
®eUJeUerÜejs efye´ìerMe meece´ep³eeefJe©× ue{e osC³ ee®ee Òe³elve kesÀuee. FmueececeOeerue
DeeOegefvekeÀ efJe®eejebvee veekeÀe©ve l³eebveer l³ eeb®es MegodOeerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer .
efye´ìerMe jep³e ne MeeHe Demetve l³ee®es G®®eeìve nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es efJe®eej
l³eebveer HemejJeues. 1857 ®³ee yeb[e®eer Oeie Deef OekeÀ lespe keÀjC³eele Jeneyeer ®eUJeUerves
YejIeesme Òe³elve kesÀues.
mewv³ee®es yeb[ - 1857 HetJeeaosKeerue mewefvekeÀebveer DeveskeÀ Je sUe efye´ìerme
MeemeveeefJe©× yeb[ kesÀues nesles. 1764 ceOes Heef nues yeb[e®es efveMeeCe HeÀ[keÀJeues iesues.
l³ee JesUsme yeb[ keÀjCeeN³ee HetCe& efveHee:le keÀ jC³eele Deeuee neslee. efye´ìerMeebveer mewv³eele
efMemle DeeCeC³eemeeþer DeveskeÀ Ghee³e³eespevee De ceueele DeeCeu³ee nesl³ee. l³eecegUs osKeerue
mewv³eele DemebleesmewefvekeÀebveer ³eeefJe©× yeb[ kesÀues nesles. Hej blet efye´ìerMeebveer JesUer®e Ghee³e³eespevee kesÀ ueer.
³eeJe©ve ns O³eeveele ³esles keÀer 1857 ®es yeb[ ne r De®eevekeÀ Je DekeÀmceele Ie[uesueer munotes.in

Page 4

4

Ieìvee veJnleer. ³eeDeeOeerner mewefvekeÀebveer Dee Heuee Demeblees1857 ceOes l³ee®es ©Heeblej ceesþ³ee JeCeJ³eele Pee ues.
GþeJee®eer keÀejCes :
1857 ®ee GþeJe ne ÒeecegK³eeves mewefvekeÀebveer ke sÀuesuee Demeuee lejer l³eeme les
SkeÀ®e keÀejCe veJnles. meceepeeleerue efJeefJeOe I eìkeÀebceO³es efye´ìerMe jepeJeìerefJe©×
DemebleeskeÀejCes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
jepekeÀer³e keÀejCes -– F & m ì F b e f [ ³ e e k e b À H e v e e r v e s Y e e j l e e l e J ³ e e H e e j k e À jC³eemeeþer ÒeJesMe
kesÀuee neslee. SsleÜsMeer³e jepekeÀejCee®es keÀ®®e s ogJes ns©ve kebÀHeveerves DeuHeeJeOeerle
jepemellesJej Je®e&mJe ÒemLeeefHele kesÀues. Devesk eÀ íesì³ee Je ÒeYeeJeMeeueer jep³emelleebvee
yejKeemle keÀ©ve kebÀHeveerves DeeHeues meece´ep³e GYes kesÀues. osMeeleerue efJeefJeOe jep³es Deveske À
keÀejCeebveer l³eebveer Keeuemee kesÀueer. uee@[& J esuemueer ³ee®eer lewveeleer HeÀewpe HeodOeleer
HeefjCeecekeÀejkeÀ He×leerves JeeHe©ve efye´ìerMeeb veer DeveskeÀ melleebvee ceeb[efuekeÀ yeveJeues.
keÀeueeblejeves uee@[ [uenewmeerves DeveskeÀ jep³em ellee ollekeÀ Jeejme veecebpetj, kegÀÒeMeemeve
DeMee meyeyeerKeeueer efye´ìerMe meece´ep³eeuee pee s[u³ee. uee@[& [uenewmeer ne 1848 les
1856 ³ee keÀeUele Yeejlee®ee ieJnve&j pevejue nesle e. l³eeves efye´ìerMe meece´ep³e
efJemleeje®es OeesjCe Deceueele DeeCeues. mebmLeeve s Keeuemee keÀjC³ee®³ee OeesjCeeletve l³eeves
meeleeje, pe³eHetj, meyeUHetj, PeBemeer,veeieHetj J e Flej DeveskeÀ mebmLeeves mejU efye´ìerMe
meece´ep³eeuee pees[ueer. mebmLeeves Keeuemes kesÀu ³eeJej l³eeb®³ee mebmLeeefvekeÀebvee ojJeefceUCeeje YelleeosKeerue jodo kesÀuee. veeveemeens ye HesMeJee ³eeb®eeosKeerue Jeeefyebo kesÀuee. DeJeOe mebmLeevee®³ee veJeeyeeuee uee skeÀeb®ee HeeþeRyee neslee Demes Demetvener
DeJeOe®es mebmLeevener Keeuemee keÀjC³eele Deeues. l³eeves efye´ìerMeeb®es ceeb[efuekeÀlJe
HelkeÀ©vener l³eeb®³ee Jeeì³eeuee mellesntve Hee³eG leej nesC³ee®es ogYee&i³e Deeues. l³eecegUs
DeJeOe®eer pevelee Je mewefvekeÀ oesIeebceOes Òeb®e [ DemebleesPeeu³eeJej lesLes veeskeÀjeruee Demeuesu³ee ueeskeÀ eb®eer kebÀHeveerves keÀesCeleerner mees³e kesÀueer veener.
l³eebvee He³ee&³e GHeueyOe keÀ©ve efouee veener. l³ eecegUs DeJeOe®ee veyeeye Jeepeero Deueer
³eeuee ueeskeÀebveer®e HeeþeRyee efouee. yeneotjMe ne ogmeje ³eeb®³ee cetl³egveblej efye´ìerMeebveer
l³eeb®es ueeue efkeÀu³eeleerue yemleeve nueefJeues. ieJeve&j pevejue cegIeue yeeoMene®ee
Deefpeyeele mevceeve keÀjle vemele. l³eecegUs cegIe ue meece´ep³eeMeer efve<þe Demeuesues ueeskeÀner
F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee jepekeÀejYeejeefJe©odO e iesues. cegIeue yeeoMene®ee DeHeceeve ne
l³eebvee PeeWyeCeeje neslee.
ÒeMeemekeÀer³e keÀejCes :
F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®es ÒeMeemeve ns leguevesve s DeeOegefvekeÀ Demeues lejer les ueeskeÀeefYecegKe
veJnles. meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®es ÒeMve mees[JeC ³eeSsJepeer l³ee ÒeMeemevee®ee Ghe³eesie efye´ìerMe
mellee efìkeÀJeCes Je osMee®eer DeeefLe&keÀ efHeUJe CetkeÀ He×leMeerjHeCes keÀjCes ne®e neslee.
meJeex®®e ÒeMeemekeÀer³e peeiee ³ee Fbûepeebmeeþer® e jeKeerJe nesl³ee. Yeejleer³e JebMee®³ee munotes.in

Page 5

5

ueeskeÀebvee l³eele keÀesCeleener JeeJe veJnlee. Ye ejleer³eebyeodoue efye´ìerMeebvee DeekeÀmeyeg×er
nesleer. les Yeejleer³eebvee nerveHeCes JeeieJele. efye´ìerMeebveer Yeejleele DeeCeuesues keÀe³eo³ee®e s
jep³e ner mebkeÀuHevee osKeerue Yeejleer³eeb®³ee me npeHeCes He®eveer He[ueer veener. Yeejleele
peeleerJ³eJemLesÒeæceeCes G®®eJeCeea³e Je efvecveJe ieea³e ³eebmeeþer JesieJesieUs keÀe³eos nesles.
G®®eJeefCe&³eebvee efMe#esle metì nesleer. legueves ves keÀefve<þ peeleerleerue ueeskeÀebvee keÀceer
iegvn³eemeeþerner peyej efMe#es®eer lejleto nesleer . ³ee HeeMJe&YetceerJej meJee&meeþer meceeve
keÀe³eoe ner YetefcekeÀe ³esLeerue HejbHejsves G®®e J e C e e & ® e e u e e Y e I e s C e e N ³ e e b v e e c e e v e J e C e e j e r
veJnleer. meJee&meeþer meceeve keÀe³eoe ner Yetefce keÀe meceepeeleerue keÀefve<þ peeleer Je iejerye
ueeskeÀ ³eeb®³eemeeþerner HeÀejMeer ueeYeoe³ekeÀ ve Jnleer keÀejCe l³eebvee ³ee keÀe³eos ÒeCeeueer®es
%eeve veJnles. osMeele DeefMeef#ele ueeskeÀeb®es Òe ceeCe peemle nesles. l³eecegUs keÀe³eos ÒeCeeueer®e e
Je v³ee³e ÒeCeeueer®ee ueeYe IesC³ee®eer #ecelee ue eskeÀebceO³es veJnleer. meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee
³ee®ee ueeYe efceUJetve osC³ee®eer ceeveefmekeÀlee ner efye´ìerMe ÒeMeemeveele ©peueer veJnleer.
DeeefLe&keÀ keÀejCes :
efye´ìerMeeb®³ee JemeenleJeeoer OeesjCeebcegUs Yeej lee®³ee DeeefLe&keÀ J³eJemLesJej
efJeHejerle HeefjCeece Peeuee neslee. YeejleeJej ³e eDeeOeer Deeuesu³ee HejkeÀer³e mellee ³ee
Yeejleele®e jeneru³ee nesl³ee. l³eecegUs ³esLeerue mebHelleer®es yeensj Jenve Peeues veener. cee$e
efye´ìerMee®eer veeU ner Fiueb[Meer pees[ueer Demeu ³eeves l³eebveer YeejleekeÀ[s SkeÀ uetì
keÀjC³eeme ³eesi³e Demeuesueer Jemeenle ³ee ¢<ìerve s®e Heeefnues nesles. Yeejleeleerue mebHelleer®es
HeodOeleMeerjHeCes l³eebveer Fbiue[uee Jenve kesÀue s. Fbiueb[ceOeerue kebÀHev³eebvee ueeieCeej keÀ®®ee
ceeue l³eebveer Yeejleeletve mJemleele vesuee Je le sLeerue kebÀHeveerle le³eej nesCeeje HekeÌkeÀe ceeu e
Yeejleele DeeCetve efJekeÀuee. Fbiue[ceOeerue keÀeH e[ efiejC³eeceOeerue keÀeHe[ Yeejleele efJe¬eÀer
keÀjC³eemeeþer l³eebveer Yeejleeleerue neleceeie Go ³eesieOebos yebo Hee[ues. efye´ìerMe Jemletb®eer
Yeejleele efve³ee&le kesÀueer iesueer Je l³eemeeþer D e v e g k e t À u e y e e p e e j H e s þ l e ³ e e j k e s À u e e r i e s u e e r .
Yeejleer³e Go³eesieOebos cees[erle efveIeeu³eeves y eepeejHesþsle efye´ìerMe Jemleg menpeHeCes KeHet
ueeieu³ee. ³eecegUs keÀejeieerj, efJeCekeÀj Je keÀ< ìkeÀjer yesjespeieej Peeues. l³eebvee ogmejs
keÀesCelesner keÀewMeu³eHetCe& keÀece keÀjlee ³esle v e m e u ³ e e v e s l e s M e s l e e r k e À [ s J e U u e s . l ³ e e c e g U s
MesleerJejerue leeCe Jee{uee. Mesleer J³eJemee³e De eOeer®e efye´ìerMeeb®³ee meoesHeodOeleercegUs leesì³eele ®eeueuee neslee. yebieeu eceO³es efye´ìerMeebveer megefHekeÀ peceerveer ye[³ ee
peceerveoejeb®³ee leey³eele osTve ìekeÀu³ee. kesÀJe U peceerve cenmetueeb®es mebkeÀueve
J³eJeefmLeleHeCes JneJes ³eemeeþer peefceveer®eer c eeuekeÀer peceerveoej Jeiee&uee osC³eele Deeueer.
l³eeletve Meslecepetjeb®es Òe®eb[ MeesvekeÀej efouee l³eecegUs Meslemeeje YejC³eemeeþer M eslekeÀN³eebvee Òe®eb[ Dees{eleeCe keÀjeJeer
ueeiele Demes. Òemebieer Meslepeceerveer ieneCe þsJ eeJ³ee ueeiele efkebÀJee efJekeÀeJ³ee ueeiele Demel e.
l³eecegUs Meslepeefceveer®es ceeuekeÀ®e Meslecepetj y e v e u e s n e s l e s . Y e ´ < ì e f y e ´ ì e r M e D e e f O e k e À e j e r J e
ueeue®eer peceerveoej ³eeb®³ee DeYeê ³egleerceOetve MeslekeÀN³eeb®es MeesmeeJekeÀej Jeie&ner l³eeb®es MeesOeesjCeebcegUs MeslekeÀjer, keÀ<ìkeÀjer Je mewefvek eÀ ³ee meJe& Jeiee¥vee efJeHevveeJemLee Deeueer nes leer. munotes.in

Page 6

6

meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ keÀejCes :
efye´ìerMe jep³ekeÀlex JebMe Þes<þlJee®³ee DenbkeÀe jevess Heíe[uesues nesles. les mJele:uee
G®®e JebMee®es ceevele Je Yeejleer³e ueeskeÀebvee k eÀefve<þ mecepele Je leMee®e ÒekeÀej®es Jele&ve
keÀjerle. DeveskeÀ meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer Yee jleer³eebvee menpeemenpeer ÒeJesMe veJnles. Keeme
jsuJes [yes, Go³eeves Je GHenejie=ns ³esLes HeÀkeÌl e ³egjesefHe³eve JebMee®³ee ueeskeÀebvee®e ÒeJesMe
neslee. Yeejleer³eebvee lesLes peeC³eeme ceveeF& ne sleer. efye´ìerMeeb®³ee ³ee Jele&CetkeÀer®ee
Yeejleer³eebvee Òe®eb[ jeie neslee. JebMeÞes<þlJee® ³ee Denbie[eletve efye´ìerMe DeefOekeÀejer
JesUesJesUer Yeejleer³eeb®ee HeeCeGleeje keÀjerle. keÀener efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eebveer GoejceleJeeo er
o=<ìerkeÀesCeeletve Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ ª{e rbceO³es yeoue keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues.
Deefve<ì ÒeLee, HejbHeje yebo keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues. meleer ÒeLee keÀe³eo³eeves yebo keÀjCes,
efJeOeJee efJeJeeneue Gllespeve osCes, m$eer efMe#e Ceeuee ®eeuevee osCes ³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ
megOeejCee keÀjC³ee®³ee DeeûenecegUs Yeejleer³eebve e efye´ìerMeeb®³ee nsletyeodoue MebkeÀe ³esJet
ueeieueer nesleer. Deefve<ì Demeu³ee lejer l³ee ®ee ueerjerleer efnbog Oecee&®ee Yeeie nesl³ee.
l³eecegUs Deece®³ee Oecee&le efye´ìerMeebveer {JeUe {JeU keÀjeJeer ns l³eebvee Deceev³e nesles.
³eeefMeJee³e efnbog Oecee&le cetueeRvee pevcele:®e ceejC³ee®eer HejbHeje keÀener jep³eele nesleer.
keÀener efþkeÀeCeer lej DeveskeÀ ¬egÀj HeodOeleerb® ee JeeHej keÀ©ve m$eerYe´tCenl³ee kesÀueer peele
nesleer. efye´ìerMeebveer keÀe³eo³ee®ee JeeHej keÀ© ve ³ee DeceeveJeer³e HeodOeleeRvee Hee³eyebo
IeeueC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. 1829 ceOes uee@[& efJ eefue³ece yeWìeRkeÀ ³eeves meleer ÒeLee yebo
kesÀueer. cegbyeF&ceOes ieJn&vej ceeTbì mìgDeì& Sue efHeÀmìve ³eeves ner DeveskeÀ megOeejCee
keÀjC³ee®es keÀece kesÀues. meceepeeleerue Oece&cee le&[ebvee n³ee megOeejCee Deceev³e nesl³ee.
DeeHeuee Oece& Oeeske̳eele Demetve efye´ìerMe ef¸e M®eve efceMeveeN³eeb®³ee mene³³eeves ns keÀe³e&
keÀjerle Demeu³ee®eer YeeJevee Oeeefce&keÀ keÀìdìj ueeskeÀebceO³es ÒeyeU Peeueer.
ef¸em®eve efceMevejer ns Oece&Òemeeje®es keÀe³e& ke Àjerle. l³eebveer DeveskeÀ mesJeeYeeJeer
mebmLee keÀe{tve l³eeceeHe&Àle Oece&Òemeeje®es keÀe ³e& kesÀues. DeLee&le ns efceMevejer kesÀJeU Fiueb[
³ee osMeeletve Deeuesues veJnles Je efye´ìerMe ÒeMe emeveeves DeefOeke=Àleefjl³ee Oece&Òemeejeuee
Gllespeve ner efouesues veJnles. Hejblet meJe&meece ev³e ueeskeÀebceO³es meJe& ef¸eM®eve efceMevejer Je
efye´ìerMe ³eeb®³eele mebievecele Demetve les meJe& u e e s k e À e b ® e s O e c e e ¥ l e j k e À © F e f ® í l e e l e D e M e e r
YeeJevee le³eej Peeueer. DeveskeÀ efnbog ueeskeÀebv eer mJes®ísvesosKeerue ef¸eM®eve Oece& efmJekeÀejue e
neslee. l³ee®eener efnbog Oece&lleerle keÀ[J³ee ceb [UeRvee OekeÌkeÀe yemeuee neslee. efceMevejer efnbo g
osJeosJeleeb®eer efìbieue keÀjleele Je Oece& efvebo e keÀjleele ³ee®eener jeie ³ee ceb[UerceO³es
neslee®e. efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eeb®³ee meeceeefpe keÀ megOeejCee Je ef¸eM®eve Oece& ÒemeejkeÀe®es
keÀe³e& ³eecegUs efnbog Oece& Oeeske̳eele Deeu³ee® eer YeeJevee Hemejueer.
peeleerJ³eJemLee DeeefCe peeleerYeso ns efnbog Oece e&®es cenlJee®es ue#eCe. efye´ìerMeebveer
³eeceO³es keÀesCeleerner {JeUe{JeU kesÀueer veener Hejblet l³eeb®³ee ÒeMeemekeÀer³e yeeyeeRceO³es les
peeleerJ³eJemLes®es Heeueve keÀ© MekeÀle veJnles. m ewv³eoueebceO³es leLeekeÀefLele G®®e
peeleer³eebmeeþer JesieUs Ghenej ie=n Je keÀefve<þ peeleeRmeeþer JesieUs DeMee yeeyeer DeeOegefvekeÀ
mewv³eJ³eJemLesle HeeUCes l³eebvee Meke̳e veJnles. l ³ e e ® e e n e r m e w v ³ e o u e e l e e r u e G ® ® e J e e f C e & ³ e munotes.in

Page 7

7

mewefvekeÀebvee jeie neslee. DeeOegefvekeÀ Fbûepeer efMe#eCe Je DeeOegefvekeÀ keÀe³eos J³eJemLee ³eece gUs
DeeHeu³ee Oecee&leerue HejbHejeJeeoer cetu³eebvee O eeskeÀe efvecee&Ce nesT MekeÀlees ³ee®eer peeCeerJe
Oecee&leerle cetuelelJeJeeoer ceb[UeRvee Peeueer ne sleer. efnbog Je cegefmuece Oece&mLeUebveener
efye´ìerMeebveer keÀe³eo³ee®³ee Je keÀjeb®³ee keÀ#e sle DeeCeues nesles l³eecegUs JeSkeÀeefOekeÀej jeneruesu³ee J³eJemLesueener neoje y emet ueeieuee neslee. HejkeÀer³e mebmke=Àleer®³ee
Dee¬eÀceCeecegUs DeeHeuee Oece& Oeeske̳eele Deeu³e e®eer peeCeerJe efnbog Je cegmueerce oesvner
IeìkeÀebvee DemJemLe keÀjle nesleer.
ue efye´ìerMeeb®eer YeejleeJejerue jepekeÀer³e Je®e& mJe ns cetUele Yeejleer³e mewefvekeÀeb®³ee
yeUeJej®e meg© nesles. Demes Demetvener l³eebvee ef ye´ìerMe DeefOekeÀejer ceeveeves JeeieJele vemele.
³egjesefHe³eve mewefvekeÀeb®³ee leguevesle l³eebvee k e À c e e r Ò e l e e r ® e e r J e e i e C e t k e À o s C ³ e e l e ³ e s l e n e s l eer.
³egjesefHe³eve mewefvekeÀ Je Yeejleer³e mewefvekeÀ ³eeb®³ee Heieejelener keÀceeueer®eer leHeÀeJele nes leer.
lemes®e mewv³eoueeleerue F&lej Yelles Je ye{leer®³e e mebOeer ³eeyeeyele ner Yeejleer³e mewefvekeÀebvee
HeÀejmee JeeJe veJnlee. efye´ìerMe mewefvekeÀebvee ueG®®e peeiee ³ee HeÀkeÌle efye´ìerMeebmeeþer®e jeKee rJe nesl³ee. Yeejleer³e mewefvekeÀebvee
mewv³eoueeleerue ceeske̳ee®³ee peeiee keÀOeer®e ef ceUle vemele.
yebieeueceOeerue ye´endceCe Je jepeHetle mewefvekeÀ efye´ìerMeeb®³ee mewv³eele peeleerYeso ve
HeeUC³ee®³ee OeesjCeebJej veejepe nesles. lemes®e l ³eebveer DeeCeuesu³ee meceepemegOeejCeebcegUsner
l³eeb®³eele veejepeer nesleer. peeefleyebOeves HeeU Ces Je peeleÞes<þlJe oMe&JeCeeN³ee keÀesCel³eener
KetCee uemewefvekeÀeb®³ee Oeeefce&keÀ YeeJevee ogKeeJeu³ee i esu³ee nesl³ee. mewv³eoueeleerue meJe& mewefvekeÀeb vee
ceesHeÀle He$e HeeþJeC³ee®eer megefJeOeener efye´ìe rMe mejkeÀejves yebo kesÀueer nesleer. lemes®e efnb og
Oecee&le mecegê ÒeJeemeeme yeboer Demeeleeveener ef nbog mewefvekeÀebvee yecee&meejK³ee osMeele
peyejomleerves HeeþJeC³eele Deeues nesles. uee@[& k e@Àefvebie ³ee®³ee keÀeUele Heeme Peeuesu³ee
keÀe³eo³eevegmeej efnboer mewefvekeÀeuee efye´ìerMe m e e c e ´ e p ³ e e l e k e À e s þ s n e r u e { e ³ e u e e p e e C e s
yebOevekeÀejkeÀ nesles. DeveskeÀ mewefvekeÀebvee ef ¬eÀefce³ee, ®eerve Je F&jeCe ³ee osMeele ue{eF&
keÀjC³eemeeþer HeeþJeC³eele Deeues. ³ee meJe& yeeye eRcegUs uelelkeÀeueerkeÀ keÀejCe :
1 8 5 7 ® ³ e e G þ e J e e m e k e À e j C e e r Y e t l e þ j u e s u e s c e n l J e e ®es keÀejCe cnCepes SveefHeÀu[
kebÀHeveerves yeveJeuesu³ee je³eHeÀueeR®³ee ieesU³e eb®eer keÀe[letmes ns nes³e. ³ee keÀe[legmeebceOetv e
ieesU³ee YejC³eemeeþer l³eebvee oeleeves lees[eJes ueeiele Demes. ³ee keÀe[legmeebceOeerue ®ejyeer
ner iee³e Je [gkeÌkeÀj ³ee ÒeeC³eeb®eer Deens DeMee r DeHeÀJee mewefvekeÀebceO³es Hemejueer. iee³e
efnbogvee HeefJe$e lej [gkeÌkeÀj cegmueerceebmeeþer efveefkeÀceeueer®ee DemebleesOece& Ye´<ì keÀjC³ee®es Fbûepe keÀejmLeeve keÀjle D emeu³ee®eer YeeJevee mewefvekeÀeble Hemejueer.
DeveskeÀ mewefvekeÀebveer ner keÀe[letmes JeeHejC³e e®es veekeÀejues. l³eeb®³eeJej efMemleYebiee®eer munotes.in

Page 8

8

keÀejJeeF& keÀjC³eele Deeueer. cebieue Heeb[s ³ee e fMeHee³eeves 29 cee®e& 1857 ceOes SkeÀe
G®®eHeomLe efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eeJej ieesUer Pee [ueer. cebieue Heeb[s ³eeuee osnob[e®eer
efMe#ee megveeJeC³eele Deeueer. ³eeletve®e GþeJee®e er efþCeieer He[ueer Je Henelee Henelee leer®es
©Heeblej JeCeJ³eele Peeues.
1857 ®³ee GþeJee®eer J³eeHleer Je mJe©He :
y e s n j e c e H e t j ® ³ e e H e u e ì C e e r v e s k e À e [ l e g m e e b v e e e f o u esuee vekeÀej Je cebieue Heeb[s n³eeuee
efouesueer HeÀeMeer ³eeletve GþeJe meg© Peeuee. 3 c es 1857 jespeer ueKeveew Je De³eesO³ee
³esLeerue efMeHee³eebveer ner keÀe[legmes JeeHejC³e eme vekeÀej efouee. ceerjle®³ee efMeHee³eebceOesner ns
yeb[e®es ueesCe Hemejues Je l³eebveerner Demee®e He efJe$ee Iesleuee. Fbûepeebveer ³ee meJee¥Jej uekeÀejJeeF& Debleie&le efMemleYebiee®ee ye[iee Gieej uee. l³ee meJee&®es keÀesì& ceeMe&ue keÀ©ve
l³eebvee mepee HeÀcee&JeC³eele Deeueer. ³eecegUs me bleeHeuesu³ee efMeHee³eebveer efye´ìerMe JebMee®³ee
ueeskeÀebJej nuuee ®e{efJeuee Je leg©bieeleerue Dee Heu³ee menkeÀeN³eebvee cegkeÌÊe kesÀues. 11 ces
1857 jespeer yeb[Keesjebveer efouueer keÀeyeerpe k esÀueer. GþeJeeleerue efMeHee³eebveer Fbûepe
efMeHe³eeb®eer keÀlleue kesÀueer Je efouueerJej lee yee efceUlee®e MesJeì®ee veeceOeejer Demeuesuee
cegIeue yeeoMene ogmeje yeneotjMene peHeÀj ³eeuee e fnogmLeeve®ee yeeoMene IeesefefouueerJej leeyee efceUlee®e efMeHee³eebveer osMee le Flej$ener efye´ìerMeebJej nuues ®e{Jeues.
efHeÀjespeHetj, Deueerie{, ueKeveew, yejsueer, Jeej eCeemeer, ceLegje, Deueeneyeeo, PeeMeer,
Debyeeuee, yegbosueKeb[ Fl³eeoer efþkeÀeCeer efnboe r efMeHee³eebveer GþeJe kesÀuee Je efye´ìerMeeb®³ee
kewÀosle Demeuesu³ee efMeHee³eeb®eer cegkeÌlelee ke ÀjC³eele Deeueer. jeCeer ue#ceeryeeF& efnvesner ``c esjer
PeebMeer veneR otbieer ’’ D e M e e r i e p e & v e e k e À j l e y e b [ H e g k e À e j u e s . l e e l ³ e e ì esHes ³ee HesMeJ³eeb®³ee
mesveeHeleerves PeeMeeR®³ee jeCeeruee meeLe efoueer . leel³ee ìesHes Je jeCeer ue#ceeryeeF&
iJeeunsjkeÀ[s jJeevee Peeues. veeveemeensye ³eeuee lesLes HesMeJee IeesefHeCe DeuHeeJeOeerle®e efye´ìerMeebveer iJeeunsj Heg vne efpebketÀve Iesleues. PeeMeer®³ee jeCeerves
efye´ìerMeebMeer efvekeÀje®ee ue{e efouee HeCe efye ´ìerMeebefJe©× ue{e osle Demeleevee leer ce=l³et
HeeJeueer. leel³ee ìesHes ³eeuee HekeÀ[tve HeÀeMeer o s C ³ e e l e D e e u e e r . v e e v e e m e e n s y e H e s M e J e e
vesHeeUkeÀ[s HeUtve iesuee. je³eyejsueer ceOes Keev e yeneotj Keeveves mJele:uee veyeeye cnCetve
IeesefIesleuee. efye´ìerMeebveer GþeJe HetCe&HeCes cees[t ve keÀe{uee. GþeJee®³ee Heefnu³ee keÀener efoJemeel e
efye´ìerMeebvee ceeIeej I³eeJeer ueeieueer nesleer HeCe l³eeb®³eeMeer efve<þeJeeve Demeuesu³ee mewefve keÀ
Je mebmLeeefvekeÀ ³eeb®³ee mene³³eeves l³eebveer Gþ eJeeme Hee³eyebo Ieeleuee. HebpeeyeceOeerue MeerKe
HeueìCeer efouueeruee DeeCetve l³eebveer GþeJe cees [tve keÀe{uee. ³ee GþeJeele jeCeer
ue#ceeryeeF&, leel³ee ìesHes, kegbÀJej efmebn, ceew ueJeer Dencegoguuee, DeJeOe®eer yesiece npejle
cenue, JekeÀerue DePeceguueeKeeve Fl³eeboerveerner cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer nesleer. GþeJe
cees[tve keÀe{u³eeveblej met[ cnCetve Fûepeebbveer npeejes efvejHejeOe m$eer Heg©kesÀueer nesleer.

munotes.in

Page 9

9

GþeJee®es mJe©He :
1857 ®³ee GþeJeeyeeyele DeveskeÀ FeflenemekeÀejebve er efJeefYevve celes ÒekeÀì kesÀueer.
efye´ìerMe FeflenemekeÀej ³ee GþeJeeuee efnbog-cegm ueerce efJe©× ef¸eM®eve, DeMee ÒekeÀej®es
mJe©He osleele. ³ee GþeJeeue efMeHee³eeb®es yeb[ cn Cetve mebyeesOeleele lej je<ì^er³e
FeflenemekeÀej ³ee®eer mJeeleb$³e³eg× cnCetve oKeue e Iesleele ³eeyeeyele keÀener celes
Heg{erueÒeceeCes Deensle.
pee@ve uee@jsvme Je meerueer ³ee GþeJeeuee efMeHee³ eeb®es yeb[ cnCetve mebyeesOeleele.
FeflenemekeÀej ve.j. HeÀeìkeÀ ns osKeerue ³ee GþeJe e®ee GuuesKe efMeHeeF& ieoea Demee®e
keÀjleele. lelkeÀeueerve mecekeÀeueerve uesKekeÀ ef keÀMeesj®ebo efceÞee Je iees[mes Yeìpeerner ³ee
GþeJeeuee efMeHee³eeb®es yeb[ cnìues Deens. [e@.Dee j.meer cegpetceoej ³eebveer 1857 ®³ee
yeb[eme je<ìer^³e ®eUJeU cnCeC³eeme vekeÀej efouee keÀejCe l³ee GþeJee®es mJe©He
osMeJ³eeHeer Je je<ì^er³e veJnles. mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj ³ee GþeJeeuee Yeejlee®es Heefnues
mJeeleb$e³eg× mebyeesOeleele. keÀeue& ceekeÌme&ves 1857 ®³ee GþeJeeJej efJemle=le efveyebOe
efueefnues Deensle. Meesyeb[ Demes ceekeÌme&®es GþeJeeyeeyeele DeekeÀueve D eens. efye´ìerMe FeflenemekeÀej ³ee GþeJeeuee
megOeejCeeJeeoer Meemeve Je HejbHejeJeeoer Yeejleer ³e meceepe ³eeb®³eeleerue mebIeosC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. keÀener Fbûepe Feflene mekeÀej lej meebmke=ÀeflekeÀ Je meY³e
ueeskeÀebefJe©× DemeY³e ueeskeÀebveer kesÀuesues ye b[ ³ee Meyoele ³ee®es JeCe&ve keÀjleele.
JemlegefmLeleer Henele 1857 ®es yeb[ ns efMeHee³eeb veer kesÀuesues Demeues lejer lesJe{³eeHetjles les
ce³ee&efole veJnles. efMeHee³eeb®es yeb[ ³eeHes#ee les DeefOekeÀ J³eeHeuessues nesles. efMeHee³eeb®es yeb[ Je
Heefnues mJeeleb$³e³eg× ³ee oesve YetefcekeÀeb®³ee ceOeues Demee l³ee®ee GuuesKe nesT MekeÀlees.

1857 ®ee GþeJe De³eMemJeer nesC³ee®eer keÀejCes :
1857 ®³ee GþeJeeves efye´ìerMeebmeceesj ceesþs DeeJ neve GYes kesÀues nesles. kesÀJeU
efMeHee³eeb®es yeb[ Demes ³ee®es JeCe&ve kesÀues ie ues lejer efye´ìerMeebvee ³ee GþeJee®³ee mJe©Hee®ee r
peeCeerJe nesleer. efye´ìerMeebveer ne GþeJe cees[t ve keÀe{C³eemeeþer mebHetCe& MekeÌleer HeCeeme
ueeJeueer nesleer. DeKesjerme ne GþeJe l³eebveer ce es[tve keÀe{uee. ne GþeJe De³eMemJeer
nesC³ee®eer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes
(1) Dee³eespevee®ee DeYeeJe - 1857 ®³ee GþeJeeleerue vesles ns meceefHe&le Je ue {Je³³es
Demeues lejer l³eeb®³eele SkeÀJeeke̳elee veJnleer . keÀesCel³ee JesUsme keÀe³e ³ee®es Òel³e#e
efve³eespeve l³eebveer kesÀues veJnles. kesÀJeU efy e´ìerMe þeC³eebJej DekeÀmceele nuues keÀ©ve
onMele lej efvecee&Ce Peeueer HeCe l³eecegUs GþeJe ³eMemJeer nesC³ee®eer keÀesCeleerner
MeeMJeleer veJnleer. efye´ìerMe mewv³e ueefMemleye×lee Je megmet$elee nesleer. munotes.in

Page 10

10

(2) GþeJeeleerue yeb[Keesjeb®³ee leguevesle efye´ìerM eebkeÀ[s DeefOekeÀ mebmeeOeves nesleer.
cegyeuekeÀ Hewmee, Mem$ee$es Je mewv³eyeU ³eeyeyeel e efye´ìerMe yeb[Keesjeb®³ee leguevesle
me#ece nesles. ef¬eÀefce³ee Je ®eerveceOeerue ³egod Oe meceeHle Peeu³eeves efye´ìerMeebvee DeefOekeÀ
mewefvekeÀ GHeueyOe Peeues. Mem$eem$eeb®³ee yeeyele erlener efye´ìerMeeb®eer yeepet ÒeyeU
nesleer. l³eeb®³eekeÀ[s DeeOegefvekeÀ Mem$eem$es ne sles. DeeOegefvekeÀ je³eHeÀueeR®³ee peesjeJej
les yeb[Keesjeb®³ee ceesþ³ee HeueìCeerJej osKeerue ceele keÀ© MekeÀle nesles. yeb[Keesj Je
Metj Je ue{Je³³es Demeues lejer l³eeb®³ee Mem$eebm$ eeb®ee DeeOegefvekeÀ ³egodOeefveleerr Heg{s
efveYeeJe ueeieCes DeJeIe[ nesles.
(3) yeb[KeesjebHeg{s SkeÀ meceeve O³es³e veJnles. S keÀ meceeve O³es³eemeeþer mebHetCe& ue{e
meceefHe&le keÀjC³ee®eer l³eeb®eer ceeveefmekeÀlee veJnleer. ³ee GþeJeele Yeeie IesCeeN³eebHewkeÀer
Òel³eskeÀe®ee keÀener vee keÀener Jew³eefkeÌlekeÀ m JeeLe& neslee. osMeÒescee®³ee YeeJevesves
DeesLebyetve ne GþeJe Peeuesuee veJnlee. jeCeer ue# ceeryeeF& PeeMeermeeþer ue{le nesleer.
veeveemeensye HesMeJee l³ee®ee leveKee yebo Peeu³ee cegUs ue{le neslee. Oecee&ceele&[b
l³eeb®³ee Oece&YeeJevee ogKeeJeu³eecegUs ue{le nesl es.
(4) efye´ìerMeebkeÀ[s ®eebieues mesveeveer nesles. l³eeb®ee Yeejlee®³ee YeewieesefuekeÀ Je jepekeÀer³e
HeefjefmLeleer®ee ®eebieuee DeY³eeme neslee. Fiueb[ ³ee osMeeMeer efve<þe þsJetve les ue{]le
nesles. ³eeTueì GþeJe keÀjCeeN³eebvee SkeÀef$ele þs Jet MekeÀsue Demee keÀesCeleener veslee
l³ee®³eekeÀ[s veJnlee.
(5) osMeeleerue yengleskeÀ mebmLeeefvekeÀ ue{C³eeH eemetve DeefueHle jenerues. TueìHe#eer
l³eebveer efye´ìerMeebvee ceole kesÀueer. l³ee®eene r efJeHejerle HeefjCeece Peeuee.

GþeJee®es HeefjCeece :
1857 ®ee GþeJe efye´ìerMeebveer HetCe&HeCes o[Hetve ì e k e À ue e l e j e r G þe J e e ® e e r O e i e
efye´ìerMeebvee peeCeJeueer nesleer. DeMee leNns®es GþeJe Hegvne nesT ve³es ³eemeeþer Keyejoejer
IesCes l³eeb®³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ yeveues nesles . l³eevegmeej l³eebveer SkeÀ efveleer yeveJeueer Je
1857 ®³ee jeCeer®³ee peenerjveec³eevegmeej Yeejleel eerue Fmì Fbef[³ee kebÀHeveer®eer melles®es
nmleeblej efye´ìerMe jepemellee Je mebmeo ³eekeÀ[s Peeues. ³ee GþeJee®es HeefjCeece
Heg{erueÒeceeCes
(1) YeejleeceO³es 1857 HetJeea®eer jepekeÀer³e mel lee efye´ìerMe F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerkeÀ[s
nesleer. 1857 ®³ee GþeJeeveblej ³ee jepekeÀer³e mel les®es nmleeblejCe Peeues. F&mì
Fbef[³ee kebÀHeveer®eer mellee mebHeg<ìele Deeueer. efye´ìerme jepeIejeCes Je efye´ìerMe mebmeo
³eeb®³eeceeHe&Àle Yeejleeleerue jep³ekeÀejYeej ®eeu eJeuee peeCeej neslee. Yeejlee®³ee
ieJn&vej pevejueuee JneF&meje@³e ns veJeerve Heovee ce osC³eele Deeues.
(2) uee@[& ke@Àefvebie ³eeves 1858 ceOes Deueeneye eo ³esLes jeCeer®³ee peenerjveecee ÒeefmeodOe
kesÀuee. Yeejleeleerue meJe& ueeskeÀebvee Oece& Je JebMe ³ee DeeOeejeJej YesoYeeJe ve keÀjlee munotes.in

Page 11

11meJee&vee meceeve mebOeer osC³ee®es DeeMJeemeve ³ee peenerjveec³eele efoues iesues. ³ee yeou³eele
Yeejleeleerue ueeskeÀebveer efye´ìerMe jepemellesMeer ÒeeceeefCekeÀ jneC³ee®es DeeJeenve keÀjC³eele Deeues.
meJe& yeb[Keesjebvee peenerj ceeHeÀer osC³eele Dee ueer. cee$e efye´ìerMe veeieefjkeÀeb®³ee nl³esme peyeeyeoej
DemeCeeN³eebvee ³ee ceeHeÀerletve JeieUC³eele Deeues nesles.
(3) Yeejleeleerue meJe& mebmLeeefvekebÀe®es mJeeleb$³e DeyeeOeerle jeKeC³eele Deeues. GþeJe keÀeUele l³eeb®eer
DeefueHlelee Heenlee Y eefJe<³eele ns®e DeeHeues efce$e Demeu³ee®es l³eebveer nsjues nesles. Yeejleeleerue
ueeskeÀebvee l³eeb®es Oece& Heeueve keÀjC³ee®es mJeeleb$³e DeyeeefOele þsJeues nesles. l³eeb®³ee Oecee&le mejkeÀej
{JeUe{JeU keÀjCeej vemeu³ee®eer iJeener osC³eele Deeueer nesleer. meJee&meeþer meceeve keÀe³eoe
MeemekeÀer³e mesJesle meJee¥vee meceeve mebOeerosKeerue osC³eele Deeueer.
(4) 1857 ®³ee GþeJeeveblej Yeejleer³e Je efye´ìerMe ³eeb®³eeojc³eeve JeebefMekeÀ Yeso ÒekeÀDeeues. Yeejleer³e ueeskeÀ ns DeeH eu³eeHes#ee keÀefve<þ Demetve kesÀJeU yeUe®³ee mene³³eeves®e l³eebvee
keÀeyetle þsJelee ³esF&ue. DeMee ÒekeÀej®eer ceeveefmekeÀlee efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eebceO³e Jee{erme ueeieueer.
Yeejleer³eebceOes HetÀì Hee[C³eemeeþer efye´ìerMeebveer efnbog cegmueerce HegÀìerjJeeoer IeìkeÀebvee Gllespeve
osC³ee®eer ®eeue KesUueer.
(5) 1857 ®³ee GþeJeeceOes Yeejleer³e mewv³eouee®ee ÒeecegK³eeves menYeeie Demeu³eeves ³ee GþeJeeveblej
efye´ìerMeebveer mewv³eJ³eJemLesle ceesþ³ee ÒeceeCeeJej yeoue kesÀues. Yeejleer³e mewe fvekeÀebyeodoue®ee l³eeb®ee
efJeMJeeme keÀceer Peeuee neslee. yebieeueceOes ³egjesefHe³eve mewefvekeÀeb®eer mebK³ee 45,000 Je©ve
65,000Jej Jee{JeC³eele Deeueer. GþeJekeÀeUele efye´ìerMeebvee ceole kesÀuesu³ee HebpeeyeceOeerue Je
Jee³eJ³e mejnodoerJejerue m ewv³eoueebvee PegkeÀles ceeHe osC³eele Deeues. ueceesþ³ee ÒeceeCeeJej keÀjC³eele Deeueer.
(6) ³ee GþeJee®ee cenllJee®ee HeefjCeece cnCepes meceepemegOeejCesyeeyele efye´ìerMeeb®ee yeoueuesuee
o=ef<ìkeÀesCe nes³e. GþeJeeDeeOeer ceeveJeleeJeeoer ¢<ìerkeÀesCeeletve keÀener efye´ìerMe DeefOekeÀejer meceepe
megOeejCes®es keÀe³e& keÀjle nesles. cee$e l³eecegUs meceepeeleerue Oece&YeeJeveebvee þs®e Heesnes®eles Je
Oece&ceele¥[ mebleHle neslee ns efye´ìerMeebvee keÀUtve ®egkeÀues. l³eec egUs Oece& Je meceepe megOeejCes®³ee
yeeyeleerleerue l³eeb®ee Deeûen yeesLeì Peeuee. meceepemegOeejCee keÀjC³eeHes#ee ueeskeÀebvee ³eesi³e
ÒeMeemeve osCes ³eeJej l³eeb®ee Yej jeefnuee. l³eecegUs meceepemegOeejCes®³ee Òeef¬eÀ³esuee KeerU yemeueer.
DeMee Òek eÀejs 1857 ®³ee GþeJeeveblej efye´ìerMe ÒeMeemeve ³eb$eCesle yeoue Peeues.1857 ®ee
GþeJe De³eMemJeer Peeuee Demeuee lejer Yeejleer³e DemebleesYeejleer³eebveer YeefJe<³eele Demee keÀener GþeJe keÀ© ve³es cn Cetve efye´ìerMeebveer DeveskeÀ ÒeefleyebOeelcekeÀ
Ghee³e³eespevee ³eespeu³ee. meceepeele Oeeefce&keÀ Jewcevem³e Jee{Jeues. Oece&HetÀìerjleeJeeoer mebIeìveebvee
Gllespeve efoues iesues. mebmLeeefvekeÀeb®ee Ghe³eesie keÀ©ve mebyebOe osMeeleerue meJe& YetYee ieebJej efve³eb$eCe
þsJeC³eele Deeues.munotes.in

Page 12

12DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) 1857 ®³ee GþeJee®³ee Oeeefce&keÀ keÀejCeeb®eer ®e®ee& keÀje.
1.3 jepekeÀer³e mebIeìveeb®es ³eesieoeve
1857 ®³ee De³eMemJeer GþeJeeveblej YeejleeceO³es JesieJesieU³ee Ò eebleeceO³es ÒeeosefMekeÀ mebmLee
Go³eeuee Deeu³ee. Yeejleer³eebveer DeeHeu³ee ÒeMveebvee ³ee meYeebÜejs Jee®ee HeÀes[ueer. jepee jececeesnve je@³e
³eebveer HeeM®eel³e efMe#eCee®es Je cetu³eeb®es cenlJe peeCeues nesles. efye´ìerMeebveer meg© kesÀuesu³ee De eOegefvekeÀ
efMe#eCeecegUs Yeejleer³eebHewkeÀer keÀener peCe l³eeb®³ee Jew%eeefvekeÀ Je meeceeefpekeÀ ÒeieleercegUs ÒeYeeefJele Peeues
nesles cee$e efye´ìerMeebveer ³ee megOeejCeebmeesyele®e Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ meg© kesÀueer nesleer ner i ees<ì
lesvepejsDee[ keÀ© MekeÀle veJnles. ³eeletve®e Yeejleer³e je<ì^Jeeoe®ee pevce Peeuee. ÒeeosefMekeÀ meYeebveer ³ee
keÀeceer ceesuee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeceO³es ³ee meYeebveer Yeejleer³eebvee jepekeÀejCee®es
Oe[s o³ee ³euee meg©Jeele kesÀueer nesleer. ÒeeosefMekeÀ meYeebveer ÒeeosefMekeÀ ÒeMveebvee Je je<ì^er³e mecem³eebvee Jee®ee
HeÀes[C³eemeeþer SkeÀ efJe®eejHeerþ GHeueyOe keÀ©ve efoues nesles. SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee GllejeOee&le
G®®eefMeef#eleebveer jepekeÀer ³emecepe ueeskeÀebceO³es ³esC³eemeeþer DeMee meYee mLeeHevee keÀjC³eeme meg©Jeele
kesÀueer. meg©Jeeleerme peeleerefYeceeve DeLeJee G®®e kegÀUeefYeceeve ³ee lelJeebJej keÀener mebmLee meg© Peeu³ee
HeCe ueJekeÀj®e DeMee mebmLee ceeies He[tve l³ee®eer peeiee je<ì^efJe®eej Je ÒeeosefMekeÀ mecem³ee ³eeJej keÀe³e&
keÀjCeeN³ee mebmLeebveer Iesleueer. Oece&, HebLe, Je Flej yeeyeer ³eebvee HeÀeìe osTve osMee®³ee Je meceepee®³ee
mecem³ee ceeb[C³eemeeþer l³eebvee mees[JeC³eemeeþer efveOeceea lelJeeJej DeMee mebmLee G Y³ee jeneru³ee. meceepe
keÀe³eoe Je G®®eefMe#eCe ³eecegUs SkeÀ$e Deeuesu³ee ueeskeÀebveer osMee®³ee efJeefJeOe Òeebleele DeMee meYee meg©
kesÀu³ee. DeMee meYeeb®eer Gefodoer<ìîes ce³ee&oerle nesleer. l³eeb®es meYeemeoner SkeÀe efJeefMe<ì Jeiee&leerue nesle s.
G®®ekegÀueerve peceerveoej, G®®eefMeef#ele, J³eeHeejer, Fl³eeoer Jeiee&leerue meom³e DeMee meYeebvee Gllespeve
osle nesles. l³eeceO³es l³eeb®esner keÀener efnlemebyebOe iegbleuesues nesles. HeCe ueJekeÀj®e ³ee ¢<ìerkeÀesCeeceO³es
HeÀjkeÀ He[uee Je efJee fMe<ì Jeiee&®³ee ¢<ìerves ue{CeeN³ee meYeeb®eer peeiee meJe& meceepee®³ee mecem³eebmeeþer
ue{CeeN³ee meYeebveer Iesleueer. ³ee ÒeeosefMekeÀ meYeebceOetve®e Heg{s Yeejleer³e je<ì^er³e keÀe@ûesme®³ee mLeeHeves®ee
ceeie& ceeskeÀUe Peeuee. ÒeeosefMekeÀ meYeeb® eer meg©Jeele yebieeueHeemetve Peeueer. efye´ìerMeebveer ÒeLece yebieeueceO³es
DeeHeu³ee jepekeÀer³e melles®ee Hee³ee Ieeleuee. lesLes l³eebveer DeeOegefvekeÀ efMe#eCe meg© kesÀues nesles.
yebieeueHeemetve®e Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ uetìermener ÒeejbYe kesÀ uee neslee. l³eebveer meg© kesÀuesu³ee peceerveoejer
HeodOeleerletve®e Heefnu³ee ÒeeosefMekeÀ meYes®³ee mLeeHevesme ®eeuevee efceUeueer.munotes.in

Page 13

13peefceveoejer meYee :
uee@[& keÀe@ve&Jee@efueme ³ee®³ee keÀe³eceOeeje peceerve cenmetue HeodOeleercegUs yebieeueceOeeru ep e c e e r v e o e j
Jeie& ieyyej Peeuee. l³eeletve®e petuesw 1848 ceOes peceerveoejer meYee mLeeHevee Peeueer. peceerveoej Jeiee&®es
efnlemebyebOe peesHeemeC³eemeeþer ³ee mebmLes®eer mLeeHevee Peeueer nesleer. ³ee meYes®es meYeemeo mebefJeOeeefvekeÀ Je
Meeblelee ce³e ceeiee&®ee JeeHej keÀ©ve l³eeb®³ee mecem³eee mees[JeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demele. peceerveoej
Jeiee&®es DeeefLe&keÀ efnlemebyebOe meebYeeUCes ns l³ee meYes®es ÒecegKe keÀe³e& nesles.
yesbieeue efye´ìerMe Fbef[³ee meesmee³eìer :
1843 ceOes yebieeue efye´ìerMe Fbef[³ee meesmee³eìer ner Heefnueer jepekeÀer³e meYee mLeeHeve Peeueer.
ueeskeÀkeÀu³eeCeemeeþer Meebleleece³e ceeiee&ves ÒeMve mees[JeCes ns ³ee mebmLes®es cegK³e keÀe³e& nesles. ³ee meYesves
HeÀejmes keÀe³e& kesÀues veener. cee$e osMeeceOes je pekeÀer³e Yeeve DeeCeC³ee®ee keÀe³ee&me l³eebveer neleYeej ueeJeuee.
ueJekeÀj®e efye´ìerMe Fbef[³ee DemeesmeerSMeve ceOes ³ee mebmLes®es efJeueerveerkeÀjCe Peeues.
efye´ìerMe Fbef[³ee DemeesefmeSMeve :
peceerveoejer meYee Je yebieeue efye´ìerMe Fbef[³ee m eesmee³eìer ³ee oesve mebmLeeb®es efJeueerveerkeÀjCe
nesTve efye´ìerMe Fbef[³ee DemeesefmeSMeve ner mebmLee mLeeHeve Peeueer. lejer l³ee meYes®³ee O³es³e Je
Godoer<ìebceOes peceerveoej Je OeefvekeÀ Jeie& ³eeb®ee®e ÒeYeeJe peeCeJele neslee. ³ee meYesves efy e´ìerMe mebmeosuee
DeveskeÀ efJevebleer He$es HeeþJeueer. l³eeodJeejs Yeejleele keÀe³eosceb[U mLeeHevee keÀjCes, v³ee³eJ³eJemLes®es
keÀe³e&keÀejer ceb[UeHeemetve efJeYekeÌÊe mJe©He jeKeCes ³eemeejK³ee ceeieC³ee l³eebveer kesÀu³ee. efye´ìerMe
DeefOekeÀeN³ee b®es Heieej keÀceer keÀjCes Je ceerþeJejerue keÀj jodo keÀjCes DeMee DeveskeÀ yeeyeer keÀjC³eemeeþer
l³eebveer efye´ìerMe mejkeÀejuee meekeÀ[s Ieeleues. Yeejleele efMe#eCee®ee Òemeej keÀjC³eemeeþer Meemeveeves ue#e
o³eeJes Je l³eemeeþer DeefleefjkeÌÊe efve Oeer o³eeJee. DeMeer ceeieCeerner l³eebveer kesÀueer. 1853 ®³ee ®eeì&j
keÀe³eo³eevegmeej DemeesefmeSMeveves ceeieCeer kesÀu³ee ÒeceeCes ieJn&vej pevejue®³ee keÀe³eosceb[Uele DeefleefjkeÌÊe
mene meYeemeo Jee{JeC³eele Deeues. Heg{erue keÀener efoJemeele®e ner mebmLee ue³eeuee iesueer Je efle®eer peeiee
Fbef[³eve DemeesefmeSMeve ³ee meYesves Iesleueer.
Fbef[³eve DemeesefmeSMeve :
efye´ìerMe Fbef[³ee DemeesefmeSMeve®es keÀe³e& mebHeg<ìele Deeu³eeJej YeejleJ³eeHeer jepekeÀer³e meYee
mLeeHevee keÀjC³ee®es DeeJne ve veJeefMeef#ele Yeejleer³eebHeg{s GYes jenerues.efMeefMejkegÀceej IeesmenkeÀejer ³eebveer Fbef[³ee ueerie ner mebmLee mLeeHeve kesÀueer nesleer. Hejblet Lees[³ee®e efoJemeele leerosKeerue
Fbef[³eve DemeesefmeSMeveceO³es efJeueerve Peeueer. Fbef[³eve DemeesefmeSMe®eer mLeeHevee keÀuekeÀllee ³esLes 26
petuew 1876 ceOes Deeveboceesnve Iees³eemeYeskeÀ[s Heeefnues peele nesles. ³ee meYes®eer O³es³e Je OeesjCes Heg{ erueÒeceeCes nesleer.munotes.in

Page 14

14(1) jepekeÀer³e yeeyeleerle pevecele le³eej keÀjCes.
(2) efnbog cegefmuece Sske̳e Ie[JeCes.
(3) meeJe&peefvekeÀ ®eUJeUerle ueeskeÀmenYeeie Jee{JeCes.
³ee meYesceOes G®®eefMeef#ele Je J³eeJemeeef³ekeÀ meYeemeo nesles. l³eebveerosK eerue Meebleleece³e Je
®e®ee&lcekeÀ ceeie& mJeerkeÀejuee neslee. SKeeo³ee cegodo³eeJej pevecele le³eej keÀ©ve l³eeb®³ee mJee#eN³ee IesCes
Je lees efJevebleerDepe& efye´ìerMe mejkeÀejkeÀ[s HeeþJeCes DeMee leNns®ee ceeie& l³eebveer Devegmejuee neslee. Heg{er ue
keÀener yeeyeerceO³es l³eebveer cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer nesleer.
(1) ceguekeÀer mesJee Hejer#es®³ee veJeerve efve³eceebefJe©× Deeboesueve -ceguekeÀer mesJee Hejer#esmeeþer
Demeuesueer Je³eesce³ee&oe 21 Je©ve 19 Jej DeeCeC³eele Deeueer nes leer. Yeejleer³eebveer ³ee Hejer#esle
GlleerCe& nesTve ÒeMeemeveele ³esT ve³es cnCetves efye´ìerMe Meemeveeves peeCeerJeHetJe&keÀ ns kesÀues nesles.
Fbef[³eve DemeesefmeSMeveves YeejleJ³eeHeer je<ì^er³e Deeboesuevee®eer nekeÀ efoueer. ³ee DeeboesueveecegUs
YeejleeceOeerue pevelesceO³es SkeÀles®eer YeeJevee ¢{ JneJeer ne cegK³e GodosMe neslee. megjsvêveeLe
ye@vepeea ³eebveer ueenesj, Dece=lemej,efouueer, Deueeneyeeo, cegbyeF& Je Flej Menjeb®ee oewje kesÀuee Je
pevecele mebûeefnle kesÀues ye@vepeea ³eeb®³ee o sMeJ³eeHeer oewN³eecegUs Yeejleer³eebceO³es Glmeen
meb®eejuee. ceguekeÀer mesJee Hejer#esmeeþer Demeuesu³ee ceeieC³eeb®ee efJevebleer Depe& meJee¥®³ee
mJee#ejermen efye´ìerMe mebmeoskeÀ[s jJeevee keÀjC³eele Deeuee.
(2) Jnvee&ke̳eguej Òesme De@keÌì 1878 -uee@[& efueìve ³ee ieJe&vejves osMeeleerue cegdêCe mJeeleb$³eeJej
yebOeves DeeCeCeje cegêCe ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe 1878 ceOes ueeiet kesÀuee. ³ee keÀe³eo³eevJe³es
cegêCemJeeleb$³ee®eer ieU®esHeer keÀjC³eele Deeueer nesleer. Je=lleHe$es Je efve³elekeÀeu eerkesÀ ³eeb®³eeJej
HegHemejuee. pevecele Òe#egyOe Peeues. Fbef[³eve DemeesefmeSMeves efye´ìerMe mebmeoskeÀ[s ³eeefJe©× SkeÀ
Depe& kesÀuee. Heg{s uee@ [& efjHeve ³ee ieJeve&jves ne keÀe³eoe jodo kesÀuee.
(3) Fueyeì& efyeue 1883 -uee@[& efueìveveblej Deeuesuee uee@[& efjHeve ne ieJeve&j GoejceleJeeoer
neslee. l³eeves cegêCe mJeeleb$³eeJej yeboer DeeCeCeeje keÀe³eoe jodo kesÀuee Je meJe& osMeele
keÀe³e o³ee meceesj meceevelee ³ee lelJeemeeþer DeY³eeme keÀ©ve met®evee osC³eemeeþer Fueyeì& ³eeb®eer
vesceCetkeÀ kesÀueer. JneF&meje@³e keÀe@Tvmeerue®es meom³e Demeuesu³ee Fueyeì& ³eebveer v³ee³e³eb$eCesle
meceevelee ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e JebMe e®³ee v³ee³eeOeerMeeuee ³egjesefHe³eve JebMee®³ee
keÀesCel³eener J³ekeÌleer®ee Keìuee ®eeueJeC³ee®eer lejleto kesÀueer iesueer nesleer. Yeejleeleerue
³egjesefHe³evee JebMee®³ee ueeskeÀebveer ³eeuee Òe®eb[ efJejesOe kesÀuee. Yeejleer³e JebMee®³ee
v³ee³eeefO eMeekeÀ[tve DeeHeuee Keìuee ®eeueJeCes ner keÀuHevee®e l³eebvee DeHeceevekeÀejkeÀ
Jeeìueer.DeKesefjme efye´ìerMe Meemeveeuee l³eeb®³ee ceeieCeerHeg{s PegkeÀeJes ueeieues Je ner lejleto jodo
kesÀueer iesueer. Fbef[³eve DemeesefmeSMeveves ³ee efyeuee®es peesjoeme meceLe&ve kesÀues. ³ee efyeuee®³ee
meceLe&veemeeþer l³eebveer peesjoej DeeIee[er GYeejueer. DeMee jerleerves osMeeleerue pevelesceOesmunotes.in

Page 15

15jepekeÀer³e peeCeerJe Je peeie=leer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Fbef[³eve DemeesefmeSMeveves YejHetj Òe³elve
kesÀuesue .megjsvêveeLe ye@vepeea ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer Fbef[³eve DemeesefmeSMeveves osMeJ³eeHeer
ÒeMveebJej keÀe³e& kesÀues Je Heg{s De@ueve n³etce ³eeb®³ee keÀe@ûesme mLeeHeves®³ee Òe³elveebvee osKeerue
meeLe efoueer.
yee@cyes DemeesefmeSMeve -(cegbyeF& me Yee) :
SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GllejeOee&le YeejleeceO³es yeN³eeHewkeÀer je<ì^er³e SkeÀles®eer peeCeerJe
Peeueer nesleer. jepee jececeesnve je@³e ³eeb®³ee megOeejCeeJeeoer o=ef<ìkeÀesCeeletve Deelceer³ed meYee Je ye´encees
meYee mLeeHeve Peeuee nesl ee. Heg{s yebieeueceOes ³ee®ee ÒeYeeJe F&lej meYeebJejner He[uee. meceepemegOeejCes®³ee
ÒesjCesletve®e Heg{s jepekeÀer³e nsletves Òesefjle meeJe&peefvekeÀ meYeener mLeeHeve Peeu³ee. yebieeueveblej ceneje<ì^ele
DeMee mebmLeeb®³ee Go³eeuee meg©Jeele Peeueer. cegbyeF& ns Yeejlee®³ee je<ì^er³e peeCeerJeeb®es kesÀvê yeveues.
cegbyeF&ceO³es YeeT, oepeer, veewjespeer, HeÀot&bpeer Je cegbyeF& DemeesefmeSMeve®es Flej meYeemeo efye´ìerMeeb®³ee
jepekeÀer³e vesle=lJeeJej HetCe& efJeMJeeme þsJetve nesles. Yeejleeleerue ³eevesl³eebveer Mew#eefCekeÀ megOeejCeebmeeþer
cegbyeF& DemeesefmeSMeve ceeHe&Àle DeveskeÀ efJevebleerDepe& mejkeÀejkeÀ[s HeeþJeues nesles.
Yeejleeleerue ceguekeÀer mesJee Heefj#ee : F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®eer keÀe³eosHe×leer Je keÀe³e&keÀejer
ceb[U ³e eb®³eele megOeejCeeb®eer l³eebveer ceeieCeer kesÀueer nesleer. l³eeb®³ee efJevebleerDepee&ceOes Mew#eefCekeÀ
megOeejCeebvee efJeMeso³eeUtHeCeeb®eer Je m egOeejCeeb®eer JeeKeeCeCeer keÀjerle. efye´ìerMe mellescegUs Yeejleer³eebvee Òeieleer keÀjC³eeme mebOeer
efceUeueer Demes l³eeb®es cele nesles. YeeT oepeer ³eeb®³ee jepeerveec³eeveblej cegyeF&, DemeesefmeSMeveJej Þeerceble
J³eeHeejer Je Go³eesieHeleer®es Ò emLe Jee{ues. l³eeb®ee efye´ìerMe mejkeÀejÒeleer Demeuesuee mvesn ne veewjespeer
HeÀot¥peer Je oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®³eeHes#ee ¢{ neslee. les keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle Meemeveeuee ogKeeJet
F&ef®íle veJnles. l³eecegUs yee@cyes DemeesefmeSMeve®es keÀe³e& Leb[eJeues. ³eecegUs 1861 ceOes veewjespeer HeÀog¥peer
³eebveer DemeesefmeSMeve®³ee meYeemeolJee®ee jepeerveecee efouee.
1867 ®³ee megceejeme veewjespeer HeÀot¥peer ³eebveer Hegvne SkeÀoe yee@cyes DemeesefmeSMeve®es meom³elJe
efmJekeÀe©jve leer®es Hegve©ppeerJeve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³eebveer DeveskeÀ meYee IesTve ceguekeÀer Hejer#ee
Fiueb[ Je Yeejle ³ee oesvner osMeele SkeÀe®e JesUsme IesC³ee®ee efJevebleer þjeJe mebcele kesÀuee. lemes®e ³ee
Hejer#esmeeþer Demeuesueer Je³eesce³ee&oe Jee{e fJeC³ee®eerner efJevebleer efye´ìerMe mejkeÀejkeÀ[s kesÀueer.
1869 ceOes [e@. Yeb[ejkeÀj, v³ee³ecetleea jeve[s Je Flej menkeÀejer ³eebveer DemeesefmeSMeve®es
meYeemeolJe efmJekeÀejues. 1870 ®es Dee³ekeÀj OeesjCe yeefg×Jeeoer Jeie& Je J³eeHeejer Jeie& ³ee bvee SkeÀ$e
DeeCeC³eemeeþer keÀejCeerYetle þjuee. oesve npeejHes#ee peemle J³eeHeejer Je cegbyeF&leerue G®®eefMeef#eleebveer SkeÀ
meYee Dee³eesefpele kesÀueer. ³ee meYesceOes peceMesopeer efpeefpeYee@³e Je peievveeLe MebkeÀjMesþ ³eebveer keÀesCeleener
keÀe³eoe Heeme keÀjC³eeHetJeea peveles®es cele peeCetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es efveoMe&veeme DeeCetve efoues.
yegef×Jeeoer Jeie& Je J³eeHeejer ³eeb®eer ³egleer HeÀej keÀeU efìketÀ MekeÀueer veener. Dee@keÌìesyej, 1872 ceOes
Peeuesu³ee SkeÀe meYesle oes vner Jeie& HejmHejebHeemetve otj Peeues. J³eeHeejer Jeiee&ves meYes®es DeO³e#e veewjespeermunotes.in

Page 16

16HeÀot¥peer ³eebvee otj keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues. HeCe l³eebvee ³eMe Deeues veener. DeKesjerme oeYeesUkeÀj,
peerpeerYee@³e Je Keesle ³eemeejKes yegef×Jeeoer Jeiee&®es ÒeefleefveOeer DemeesefmeSMeveHeemetve otj Peeues.
ojc³eeve DemeesefmeSMeve®es cegK³e keÀe³e&keÀejer meYeemeo keÀener vee keÀener keÀejCeebcegUs l³ee
meYesHeemetve otj Peeues. 1874 ceOes YeeT oepeer ³eeb®³ee ce=l³eg Peeuee. oeoeYeeF& veewjespeer ns ue b[ve ³esLes
keÀe³e&jle Peeues. v³ee³ecetefle& jeve[s HegC³eeuee iesues. kesÀJeU veewjespeer HeÀot&bpeer Je Jner. Sve. ceb[efuekeÀ ns®e
DeKesjHe³e¥le keÀe³e&jle jenerues. 1879 ®³ee DeemeHeeme cegbyeF& meYes®es keÀece HetCe&HeCes Leb[eJeues . Òel³e#ee®e
cegbyeF& meYesves HeÀej®e Lees[s keÀece kesÀues nesles. lejerosKeerue lesJne®³ee yegef×Jeeoer Jeiee&uee Je meeJe&peefvekeÀ
#es$eele keÀe³e& keÀjCeeN³ee ueeskeÀebvee cegbyeF& meYesves SkeÀ J³eemeHeerþ GHeueyOe keÀ©ve efoues nesles.
HetCes meeJe&peefvekeÀ meYee :
SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee GllejeOee&ceOes HetCes meeJe&peefvekeÀ meYee ³ee mebmLesves meeceeefpekeÀ Je
jepekeÀer³e #es$eele cenlJee®es keÀe³e& kesÀues. HetCes meeJe&peefvekeÀ meYesDeeOeer HegCes DemeesefmeSMeve veecekeÀ mebmLee
keÀe³e&jle nesleer. Meemeve DeeefCe meJe&meeceev³e pevelee ³eeceOeerue ogJee cnCetve leer keÀe³e&jle nesleer. ³eeceOes
keÀeMeerveeLe HejMegjece iee[ieerU, keÀeefMeveeLe ieeWefJeo veelet Je keÀeefMeveeLe yeeUke=ÀJ³ekeÌleer keÀe³e&jle nesl³ee. 1868 ceOes D emeesefmeSMeveves HegCes ceneveiejHeeefuekesÀ ceO³es meYeemeo
vesceC³eeSsJepeer l³eeb®eer efveJe[CegkeÀ JneJeer Demee Depe& kesÀuee. l³eemeeþer meJe&ueeskeÀeb®es peeiejCe ner
keÀjC³eele Deeues. Heg{s HegCes DemeesefmeSMeve ner HegCes meeJe&peefvekeÀ meYesl eefJeueerve Peeueer. ieCesMe JeemegosJe
peesMeer ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer 2 SefÒeue 1870 ceOes HegCes meeJe&peefvekeÀ meYes®eer mLeeHevee Peeueer.
jepekeÀer³e peeefCeJee efvecee&Ce keÀjCes Je jepekeÀer³e peeie=leer keÀjCes ³eeyeeyele HegCes meeJe&peefve keÀ meYesves
ceesuee®eer keÀeceefiejer kesÀueer. ceneje<ì^eleerue ueeskeÀeb®es ÒeefleefveefOelJe keÀ©ve mejkeÀejer ojyeejer ueeskeÀeb®eer
ieeNneCes Heesnes®eJeCes ns meYes®es cegK³e GÎer<ì nesles. HegC³eeleerue mejoej, meeJekeÀej, peneefiejoej Je
megefMeef #ele ueeskeÀ meYes®es meYeemeo nesles. ieCesMe JeemegosJe peesMeer meeJe&peefvekeÀ keÀekeÀe ³ee veeJeeves Òeefme×
nesle. l³eebveer HegCes meeJe&peefvekeÀ meYes®³ee Debleie&le DeveskeÀ GHe¬eÀce neleer Iesleues nesles. ³ee meYes®es meYeemeo
yeveC³eemeeþer ue eskeÀeb®es mebceleerHe$ekeÀ DeeJeM³ekeÀ nesles. meYesves Meemevee®es JesUesJesUer peenerj nesCeejs
efveCe&³e, keÀe³eos ³eeyeeyele ueeskeÀpeeie=leer kesÀueer. meYes®es Heefnues DeO³e#e cnCetve DeeQOe mebmLeevee®es ÒecegKe
ÞeerefveJeeme Heble ÒeefleefveOeer ³ee®eer efveJe[ keÀjC³eele Deeueer nesleer. ieCesMe JeemegosJe peesMeer ³eebveer meYes®es
Heefnues meef®eJe cnCetve keÀece Heeefnues. efnbogJ³eefleefjkeÌle meYesceO³es cegmueerce, HeejMeer Je ef¸eM®eve ³eeb®esner
ÒeefleefveefOe nesles. meYesceO³es ieCesMe JeemegosJe peesMeer, meeþs Je ef®eHeUgCekeÀj ÒeYegleer efnjerjerves keÀe³e& keÀjle.
cegbyeF& DemeesefmeSMeveHes#ee meeJe&peefvekeÀ meYee ueeskeÀebHe³e¥le DeefOekeÀ ÒeæceeCeele Heesnes®eueer nesleer. je<ì^er³e
peeie=leer®es meeOeve cnCetve meYeskeÀ[s Heeefn ues peele nesles. meYesves mJeosMeer, jepekeÀer³e efJe®eejÒeJeen ceeb[Ces,
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Gllespeve osCes, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ megOeejCee Ie[Ces ³eemeejK³ee DeveskeÀ
iees<ìeRvee Gllespeve efoues nesles. mJeosMeer ®eUJeUerceO³es meYe sves Heg{ekeÀej Iesleuee neslee. 1876 -77
ojc³eeve He[uesu³ee og1872 ceOes meYesves ceneje<ì^eleerue MeslekeÀjer Jeiee&®³ee mecem³ee peeCetve IesC³eemeeþer SkeÀ ®eewkeÀM eer
meefceleer mLeeHeve kesÀueer. ³ee meefceleer®³ee meom³eebveer DeveskeÀ ieeJeebvee Yesìer efou³ee Je l³eeb®³eekeÀ[tve
ceeefnleer ieesUe kesÀueer. l³ee ceenerleer®³ee DeeOeejs MeslekeÀjer Jeiee&®³ee mecem³ee Je efvejekeÀjCee®es Ghee³e
³eeJej SkeÀ Hegefml ekeÀe Òeefme× keÀjC³eele Deeueer. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer ceenerleer osC³eemeeþer cegbyeF&
meYes®³ee veewjespeer HeÀot¥peer ³eebvee HegCes meeJe&peefvekeÀ meYesves mene³³e kesÀues.efye´ìerMe mebmeosceO³es Yeejleer³eebveemunotes.in

Page 17

17ÒeefleefveefOelJe osC³eele ³e eJes ³ee DeeMe³eeb®³ee Depee&Jej meYesves 21,713 ueeskeÀeb®³ee mJee#eN³ee Iesleu³ee Je
lees þjeJe mebmeoskeÀ[s HeeþJeC³eele Deeuee.
meeJe&peefvekeÀ meYesves meeleeje, keÀje[,JeeF&,efYeJeb[er, Denceoveiej, veeefMekeÀ, meesueeHetj,
DecejeJeleer Je DekeÀesue e DeMee efJeefJeOe Menjele DeeHeu³ee MeeKee GIe[u³ee nesl³ee. 1871 ceOes
v³ee³ecetefle& ceneosJe ieesefJebo jeve[s meeJe&peefvekeÀ meYesceOes keÀe³e&jle Peeues. l³eecegUs meYes®³ee keÀe³e&¬eÀceebvee
DeeCeKeer Gllespeve efceUeues.
1878 ceO³es meYesves Ske À $ewceeefmekeÀ meg© kesÀues. l³eeceOes meeJe&peefvekeÀ meYesves kesÀuesues keÀe³e&,
l³eeb®eer keÀe³e&¬eÀceHeef$ekeÀe , l³ee®³ee meYeemeoeb®³ee yewþkeÀe Je Meemeveeuee JesUesJesUer HeeþJeuesueer efveJesoves
³eeb®eer veeWo kesÀueer iesueer. peJeUpeJeU 18 Je $ewceeefmekeÀeceOes v³ee³ecetefle& jeve[s, lesuebie Je ieCesMe peesMeer ³eeb®es uesKe JesUesJesUer Òeefme× nesle Demele.
efye´ìerMe Meemeve meeJe&peefvekeÀ meYeskeÀ[s mebMe³eeves yeIele nesles. Fbûepee r Jele&ceeveHe$eeletve meeJe&peefvekeÀ
meYesmeejK³ee mebmLeebvee peemle cegYee ve oslee l³eebJej Meemeveeves DebkegÀMe þsJeuee Heeefnpes DeMee DeeMe³ee®ee
FMeeje efye´ìerMe mejkeÀejuee efouee peeF&. efye´ìerMe mejkeÀej ner meYeskeÀ[s ieebYeer³ee&ves Henele nesles. 1876
ceOes meYesves Jnerìesjer³ee jeCeerves mJele:me Yeejlee®eer mece´e%eer cnCetve IeesefþjeJe ceeb[uee. ³eeceOes efye´ìerMe jepeJeìer®ee Yeejleeme Peeuesuee HeÀe³eoe Je Mew#eefCekeÀ Òeieleer ³ee®ee
Dee{eJee Ie sC³eele Deeuee neslee. ³eeceOes®e efye´ìerMe mebmeosceOes Yeejleer³eebvee ÒeefleefveefOelJe efoues peeJes, G®®e
ceguekeÀer mesJesle Yeejleer³eebvee mebOeer o³eeJeer ³eemeejK³ee ceeieC³ee kesÀu³ee iesu³ee. jeve[s ³eeb®³ee
vesle=lJeeKeeueer meYesves Òeieleer kesÀueer nesleer. uee@[& efueìve ³eeves mebcele kesÀuesu³ee Jnvee&ke̳eguej Òesme De@keÌì
efJe©× meYesves uee@[& efjHeve ³ee veblej Deeuesu³ee ieJeve&juee SkeÀ efveJesove efoues. DeMee efjleerves meeJe&peefvekeÀ
meYesves ceneje<ì^eleerue Je osMeeleerue me eceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e #es$eele ³eesieoeve efoues.
ceêeme cenepeve meYee :
ceêemeceOes efye´ìerMe Fbef[³eve DemeesefmeSMeve®eer SkeÀ MeeKee, ceêeme vesìerJe DemeesefmeSMeve ³ee
veeJeeves GIe[C³eele Deeueer nesleer. keÀeueeblejeves ³ee meYes®es meom³e ceêeme cenepeve meYesle meeceerue Peeues
Je keÀe³e& keÀ© ueeieues. ceêeme cenepeve meYee Deej.vee³e[t , Heer Deevebo ®eeuet& Je F&lej efce$eceb[[UeRveer
1884 ceOes mLeeHeve kesÀueer. ³ee meYesvesosKeerue efye´ìerMe Meemeveeuee Hegefoueer. efJeefOeceb[U, keÀe³eosceb[Uele megOeejCee keÀjCes, v³ee³eceb[U, keÀe³eosceb[U Je keÀe³e&keÀejer
ceb[UeHeemetve efJeYekeÌle keÀjCes, MeslekeÀN³eebmeeþer ³eespevee jeyeJeCes DeMee efJeefJeOe ceeieC³ee meYesves kesÀu³ee.
Yeejleer³e je<ì^ er³e keÀ@eûesme®³ee mLeeHeveslener ceêeme cenepeve meYesves ceesuee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer.
1857 ®³ee GþeJeeveblej osMeeleerue yegef×peerJeer Jeiee&uee ueeskeÀeb®³ee mebIeìerleHeCeeefMeJee³e
efye´ìerMe jep³ekeÀl³ee¥keÀ[s DeeHeues ÒeMve ceeb[lee ³esCe ej veener ³ee®eer peeCeerJe Peeueer. meg©Jeeleeruee
DeeHeHeu³ee Jeiee&®³ee mecem³ee mees[JeC³eemeeþer mLeeHevee Peeuesu³ee mebIeìvee mebHeg<ìele Deeu³ee efkebÀJee
meJe&meceeJesMekeÀ DeMee ceesþ³ee mebIeìveeceOes l³eeb®es efJeueerveerkeÀjCe Peeues. Fbef[³ev e DemeesefmeSMeve , cegbyeF&
meYee, HegCes meeJe&peefvekeÀ meYee, ³eemeejK³ee mebmLeebveer ueeskeÀpeeie=leer keÀjC³ee®es cenlJee®es keÀe³e& kesÀues.munotes.in

Page 18

18meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e ÒeJeenele ueeskeÀebvee meeceeJetve IesC³eemeeþer l³eeb®³eele peeie=leer efvece e&CekeÀjC³ee®es
cenlJee®es keÀece ³ee meYeebveer Heej Hee[ues.
1.4 Yeejleer³e je<ì^er³e meYes®eer (keÀeBûesme) mLeeHevee
efnbogmLeeveele SkeÀ meJe&J³eeHeer je<ì^meYee mLeeHeve keÀjCes ner Del³eeJeM³ekeÀ yeeye
nesleer.GcesMe®ebê ye@vepeea, Deeveboceesnv e yeesme, megjsêveeLe ye@vepeea, veewjespeer HeÀog¥vepeer,efJeMJeveeLe veeje³eCe
ceb[efuekeÀ, keÀeefMeveeLe ef$ebyekeÀ lesuebie, efHeÀjespeMene cesnlee, Heer. jbie³³ee vee³e[t , Heer. Deeveboe®eeuet&,
oeoeYeeF& veewjespeer Je v³ee³ecetleea jeve[s ³ee ueesk eÀebmeeþer 1877 Heemetve SKeeoer je<ì^er³e mebmLee mLeeHeve
keÀjeJeer Demes Jeeìle nesles.
De@ueve De@ekeÌìesefJnDeve n³egce ³eeb®ee Heg{ekeÀej :
Yeejleele je<ì^er³e meYes®eer cnCepes ke@Àeûesme®eer mLeeHevee keÀjC³eele Yeejleeleerue efye´ìerMe
DeefOekeÀe jer De@ueve n³egce ³eeb®ee ceesþe Jeeìe neslee. l³eeb®³eemeceJesle efJeu³ece Jes[jyeve& Je mej nsvjer keÀ@eìve
³eebveerner ³ee keÀeceer menkeÀe³e& kesÀues . efye´ìerMe meece´ep³e ns efomeles lesJe{s efmLej vemetve Fbûepeebyeodoue
Yeejleer³e ueeskeÀebceOes jesYeejleele ueeskeÀeb®³ee DemebleesGêskeÀ nesCeej veener Demes l³eebvee Jeeìl e nesles. Yeejleele je<ì^er³e meYesmeejKeer meJe&ÒeefleefveefOelJe
DemeCeejer meYee mLeeHeve Peeueer veener lej osMeele yesyeboMeener Je ieeWOeU ceepesue. l³eecegUs efye´ìerMe
J³eeHeejeuee OeeskeÀe lej nesF&ue®e HeCe l³ee®emeceJesle osMeeleerue keÀe³eoeleb $e efyeIe[sue Demesner l³eebvee
Jeeìle nesles. ner DeeHelleer kesÀJeU Mem$eem$es Je DeLe&yeU ³eecegUs ìeUlee ³esCeej veener. l³eemeeþer
Yeejleele efvecee&Ce nesCeeN³e je<ì^er³e YeeJevesuee Meebleles®es Je meveoMeerj mJe©He osCes efye´ìerMe meece´ep³ee®³ee
Je Yeejleer³eeb®³ee efnlee®es Demeu³ee®es les ceevele.
je<ì^er³e meYee (keÀBeûesme) mLeeHeves®es keÀe³e& :
De@ueve n³egce 1882 ceOes mesJeeefveJe=lle Peeues. l³eebveer efye´ìerMe JneF&mej@e³e ue@e[& [HeÀjerve
³eeb®³eener meuueecemeuele kesÀueer. 1884 ceOe s keÀBeûesme mLeeHeves®ee SkeÀ Heefnuee cenlJee®ee ìHHee cnCetve
l³eebveer ``Fbef[³eve ve@Meveue ³egefve³eve “³ee veeJee®eer mebmLee mLeeHeve kesÀueer.³ee mebmLes®³ee efJeo³eceeves
HegC³eeceOes 1885 ®³ee ef[meWyejceOes SkeÀ je<ì^er³e Heefj³eebveer Yeejleer³e G®®eefMeef#eleeb®³ee veeJes SkeÀ Kegues He$e efuentve je<ì^er³e meYee mLeeHeve keÀjC³ee®³ee
keÀe³ee&le Heg{s ³eeJes Demes DeeJeenve kesÀues. Fbef[³eve ve@Meveue ³egefve³eveves 25 ef[meWyej les 31 ef[me Wyej ³ee
ojc³eeve HegCes ³esLes SkeÀ HeefjmegefMeef#eleebveer GHeefmLele jneJes Demes DeeJeenve keÀjC³eele Deeues. ³ee HeefjkeÀjC³eele Deeues nesles.munotes.in

Page 19

19osMee®³ee Òeieleer®³ee keÀe³ee&le keÀUkeÀUerves keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®ee HejmHejebMeer Heefj®e³e
JneJee.
Heg{erue jepekeÀer³e keÀe³ee&®eer ©HejsKee efveefM®ele kesÀueer peeJeer.
DeÒel³e#eHeCes ner HeefjDemee efJeMJeeme De@ueve n³egce ³eebvee Jeeìle neslee. cegbyeF&, HegCes ³ee MenjebJ³eefleefjkeÌle ceêeme, yebieeue,
Gllej Yeejle Je oef#eCe YeejleeceOetve ÒeefleefveOeer ³ee HeefjYeejleer³e megefMeef#eleebvee DeeJeenve kesÀu³eeveblej n³egce ³eebveer Jn@eF&mej@e³e ue@e[& [HeÀjve®eer Yesì
Iesleueer Je l³ee®³eeMeerosKeerue meefJemlej ®e®ee& kesÀueer . cegbyeF&®es ieJeve&j ue@e[& js ³eebveer ³ee HeefjDeO³e#emLeeve efmJekeÀejeJe s Demee ÒemleeJe n³egce ³eebveer ue@e[& [HeÀjerve ³ebe®³eeHeg{s þsJeuee. cee$e
keBÀeûesme®³ee nesC³eeN³ee DeefOeJesMeveeme l³eebveer menevegYetleer J³ekeÌle keÀ©ve ³ee ÒemleeJeeme vekeÀej efouee.
ojc³eeve HegC³eele ke@Àeueje ³ee jesiee®eer meeLe Hemeju³eev es ns DeefOeJesMeve cegbyeF&le IesC³ee®es þjues. cegbyeFceOes
³eeDeefOeJesMevee®eer le³eejer keÀjC³ee®es keÀece yeêtÎerve le³³eyepeer, keÀeefMeveeLe lesuebie, efHeÀjespeMene cesnlee
³eebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee, `efÒeefme[svmeer DemeesefmeSMeve '³eemebmLesves kesÀues.
cegbyeF& ³esLeerue Heefnues DeefOeJesMeve :
28 les 30 ef[meWyej 1885 ceO³es keBÀeûesme®es Heefnues DeefOeJesMeve cegbyeF& ³esLes mebcele Peeues.
cegbyeF&leerue ³ee DeefOeJesMeveeme SketÀCe 72 ÒeefleefveOeer GHeefmLele nesles. l³eeHewkeÀer cegbyeF&®es 18,HegC³ee®es 8,
keÀje®eer®es 2, megjle®es 6,ceêeme®es 8, keÀuekeÀll³ee®es 3, lebpeeJej®es 2 Je Flej Òeeblee®es meom³e
GHeefmLele nesles. GcesMe®ebê ye@vepeea ³eeb®eer Heefnu³ee DeefOeJesMevee®es DeO³e#e cnCetve efveJe[ Peeueer. ³ee
DeeefOeJesM eveeme oeoeYeeF& veewjespeer, efHeÀjespeMene cesnlee, efoveMee@ Jee®íe, yeer.Sce. ceueyeejer, ieesHeeU
ieCesMe DeeiejkeÀj, Sve.meer. ®eboeJejkeÀj, Deeveboceesnve yeesme, ceveceesnve Ieesueeuee yewpeveeLe, Fl³eeoer ÒeYegleer GHeefm Lele nesl³ee. GcesMe®ebê ye@vepeea ³eebveer DeeHeu³ee DeO³e#eer³e
Yeeefye´ìerMe meece´ep³eeMeer êesn keÀjlees Demes ceeveC³ee®es keÀejCe keÀene r ³ee Meyoele l³eebveer DeeHeu³ee YeeJevee
J³ekeÌÊe kesÀu³ee.
Heefnu³ee DeefOeJesMeveele ceeb[ues iesuesues O³es³e Je Gefodo<ìs :
De@ueve n³egce Je Flej Yeejleer³e vesl³eebveer kesÀuesu³ee Yee³eeb®eer keÀuHev ee ³esles. keBÀeûesme®es mebmLeeHekeÀ meom³e ns ceJeeU nesles. l³eebvee efye´ìerMeeb®³ee
v³ee³eJe=lleeryeodoue Je l³eeb®³ee Meemeveeyeodoue Deeoj neslee. efye´ìerMeebveer Yeejleele ³eesi³eJesUer ÒeJesMe kesÀuee
Je Yeejleeuee efMe#eCe Je ÒeMeemeve ³ee yeeye leerle ³eesi³e Oe[s efoues Demes l³eebvee Jeeìle nesles. keBÀeûesme®eer
meg©Jeeleer®eer Godoer<ìs Heg{erue ÒeceeCes –munotes.in

Page 20

20osMeeleerue DeveskeÀ HebLe, Oece& Je YeemebkeÀuHeves®³ee DevegosMeele JewefJeO³e Dee{Utve ³esCes meenefpekeÀ nesles.efye´ìerMe jepekeÀejCeer Yeejleeuee kesÀJeU YeewieesefuekeÀ ÒeosMe
³ee o=<ìerves Henele nesles. Yeejleeleerue ueeskeÀ keÀOeerner SkeÀ je<ì^ cnCetve SkeÀ$e ³esT MekeÀle veener DeMeer
l³eeb®eer YeeJevee nesleer. l³eeuee Gllej cnCetve osMeeleerue meg©Jeeleer®³ee Yeejleer³e ceglmeo³eebHeg{s je<ì^ ³ee
mebkeÀuHevesves osMeeleerue ueeskeÀebvee pees[Ces ns DeeJneve nesles.
osMeeleerue pev eles®³ee YeeJevee efye´ìerMe jep³ekeÀl³eeb&He³e¥le Heesnes®eJeCes Je l³eemeeþer SkeÀ
J³eemeHeerþ le³eej keÀjCes ns keÀBeûesme®es SkeÀ Godoer<ì nesles. peveles®³ee ceeieC³ee efJevebleerDepe& Je efveJesoves
³eeceeHe¥Àle efye´ìerMe Heeue&ceWìkeÀ[s HeeþJeCes n er l³eeb®eer keÀe³e&HeodOeleer nesleer.
osMeeleerue ueeskeÀebvee efye´ìerMeebmeejKeer mebmeoer³e ueeskeÀMeener nJeer Demeu³eeme l³eeÒeceeCes l³eeb®es
jepekeÀer³e efMe#eCe IesCes ³eemeeþer keBÀeûesme®es Heg{ejer Òe³elve keÀjerle. efJeefJeOe ceeO³eceeletve ueeskeÀpeeie=leer
keÀjCes Je jepekeÀer³e O³es³emeeþer l³eeb®³eele Sske̳e Ie[JeCes ns l³eeb®e O³es³e nesles.
osMeeleerue Oeeefce&keÀ, Je JeebefMekeÀ YesoeYesoebvee efleueebpeueer osCes Je efveOeceea ueeskeÀMeener
J³eJemLes®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀjCes ns l³eeb®es cegK³e O³es³e nesles.
Heefnu³ee DeefOeJesMeveele mebcele Peeuesues þjeJe :
keBÀeûesme®³ee O³es³e Je OeesjCeevegmeej Heefnu³ee DeefOeJesMeveele Heg{erue þjeJe cebpetj keÀjC³eele
Deeues.
jep³ekeÀejYeeje®eer ®eewkeÀMeer keÀjC³eemeeþer SkeÀ j@e ³eue keÀefceMeve vesceeJes Je l³eele Yeejleer³e
ueeskeÀeb®es ÒeefleefveefOelJe I³eeJes.
ceO³eJeleea Je ÒeebeflekeÀ keÀe³eosceb[Uele ceesþ³ee ÒeceeCeele ueeskeÀefve³egkeÌle ÒeefleefveOeer I³eeJesle.³ee
keÀe³eosceb[Uele DeboepeHe$ekesÀ ceeb[C³eele ³eeJeer m eYeemeoebvee jep³ekeÀejYeejebmebyebOeer ÒeMve efJe®eejC³ee®ee
DeefOekeÀej DemeeJee DeeefCe ³esLeerue DeefOekeÀej Jeiee&uee ³ee keÀe³eosceb[Ue®³ee meuu³eeefJevee DeeHeues cnCeCes
efye´ìerMe mebmeosHeg{s ceeb[lee ³eeJes ³eemeeþer lejleto DemeeJeer.
veeskeÀj Meenerle efnboer ueeskeÀeb®ee ÒeJesMe JneJee cnCetve ceguekeÀer Hejer#ee (efmeJnerue meefJn&me)
Fbiueb[ÒeceeCes Yeejleelener IesC³eele ³eeJeer. Yeejleer³e GcesoJeeje®eer Je³eesce³ee&oe 23 He³e¥le DemeeJeer.
Jee³eJ³e Òeeble, DeJeOe Òeeble Je Hebpeeye Òeebl eemeeþer mJeleb$e ÒeebeflekeÀ keÀe³eosceb[U mLeeHeve keÀjeJes.
ue

Page 21

21keBÀeûesme®³eeyeeyeleerle efye´ìerMeeb®ee ¢<ìerkeÀesCe :
ÒeejbYeer®es keÀBeûesme®es Heg{ejer ceJeeU OeesjCee®es ne sles. efye´ìerMe jep³eeMeer l³eeb®eer efve<þe nesleer.
l³eecegUs keBÀeûesme®³ee mLeeHevesle efye´ìerMeeb®ee nele neslee Je efye´ìerMe meece´ep³e megjef#ele þsJeC³ee®³ee ¢<ìerves
l³eebveer keÀBeûesme®eer mLeeHevee kesÀu³ee®ee DeejesHe Lees[³ee®e efoJemeele efvejeOeej þjuee. De@ueve n³egce ³eebveer
keÀBeûesme mLeeHevee keÀjC³ee®³ee keÀeceer Heg{ekeÀej Iesleuee Je l³ee¢<ìerves efye´ìerMe DeefOekeÀejer Je JneF&mej@e³e
³eeb®³eeMeer ®e®ee& kesÀueer lejer keÀBeûesme®³ee mLeeHevesveblej efye´ìerMeebveer keBÀeûesme® ³ee meJe& neue®eeueeRJej ue#e
þsJeues. uee@[& [HeÀjerve ³ee ieJeve&jves lej n³egce Je keÀBeûesme oesIeeb®eer mebYeeJevee kesÀueer. MeemekeÀer³e
keÀce&®eeN³eebvee keBÀeûesme®³ee keÀesCel³eener keÀe³e&¬eÀceeme GHeefmLele ve jenC³eeyeodoue mekeÌle leekeÀero e foueer
iesueer. keÀBeûesmeefJe©× efnbog Je cegefmuece peceeleJeeoer mebIeìveebvee Meemeveeves Gllespeve efoues.
keÀBeûesme®es ogmejs DeefOeJesMeve keÀuekeÀllee ³esLes Yejues nesles. keBÀeûesme®³ee Jee{l³ee ÒeYeeJecegUs
efye´ìerMe Meemeveeuee Oeemleer yeme ueer nesleer. meO³ee®es ceJeeU vesles pejer efye´ìerMe mellesmeesyele SkeÀefve<þ
Demeues lejer YeefJe<³eele keBÀeûesme®eer Jeeì®eeue JesieU³ee efoMesves nesT MekeÀles ns l³eebveer DeesUKeues.
MeemeveekeÀ[tve je<ì^er³e meYes®³ee Jee{l³ee ueeskeÀefÒe³elesuee DeeUe IeeueC³eemeeþer efJeefJeOe Ghee³e³eespevee
keÀjC³eele Deeu³ee.keBÀeûesme®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥keÀ[tve ®eebieu³ee Jele&veeyeodoue nceer cnCetve peeceerve ceeieC³eele
Deeues. je<ì^meYes®³ee DeefOeJesMeveeuee npej ve jneC³ee®es HeÀcee&ve peejer keÀjC³eel e³ e s Tu e e i e u e s .
ue@e[& [HeÀjerve ns peenerjHeCes keBÀeûesme®eer efveboe keÀ© ueeieues. keÀBeûesmeceO³es keÀesCel³eener
ÒekeÀej®es je<ì^er³e Sske̳e efomele veener. efle®es mJe©He je<ì^J³eeHeer Je ueeskeÀJ³eeHeer cegUer®e veener. cetþYej
G®®eefMeef#ele ue eskeÀebveer mLeeHevee kesÀuesueer mebmLee DeMee Meyoele [HeÀjerveves keBÀeûesmeJej ìerkeÀe kesÀueer.
meb³egkeÌle Òeeblee®es ieJeve&j ue@e[& De@ekeÀueb[ keÀesefuJeve ³eebveer n³egce ³eebvee efueefnuesu³ee He$eele
keÀBeûesmecegUs DeefOekeÀejer Je Meemeve ³e eb®³ee efJejesOeele ueeskeÀebceO³es ÜsueeJeuee.l³eeme Gllej osleevee n³egce ³eebveer lees DeejesHe HetCe&HeCes veekeÀejuee. ³eeTueì ne Òe®eej Keesìe
Demeu³ee®es ÒeefleHeeove kesÀues. l³eeb®³ee celes Kes[³eeleerue ueeskeÀebce O³es efye´ìerMe jep³ekeÀejYeejeyeodoue
DemebleesHeefjefmLeleer ceenerle veener. keBÀeûesme DeMee Jeiee&®es og:Ke efye´ìerMeebHe³e¥le Heesnes®eeJes ³ee ¢<ìerves keÀe³e& keÀjles.
osMeeleerue megmebmke=Àle Je yegef×ceeve ueeskeÀeb®ee je<ì^meYesuee HeeþeRyee Demetve efye´ìerMe DeefOekeÀejer®e
keBÀeûesmeuee Men osC³eemeeþer efnbog Je cegmueerce ³eeb®³eele Yeso efvecee&Ce keÀjCeejer efveleer JeeHejle Demeu³ee® ee
mHe<ì DeejesHe n³egce ³eebveer®e kesÀuee Deens.munotes.in

Page 22

22DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)Yeejleer³e je<ì^er³e meYes®³ee mLeeHeves®eer HeeMJe&Yetceer Lees[ke̳eele meebiee.
1.5 meejebMe
je<ì^er³e meYes®³ee mLeeHevesHeemetve Yeejleer³eeb®³ee jepekeÀejCeeuee SkeÀ efoMee efceUeueer.
osMeeleerue efJeef JeOe Òeeblee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjCeejer SkeÀcesJe mebIeìvee cnCetve keÀBeûesmeves keÀe³e& kesÀues. De@ueve
n³egce ³ee efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eeves Je osMeeleerue efJeefJeOe jepekeÀer³e mebIeìveebveer ³ee keÀeceer ceesuee®eer YetefcekeÀe
yepeeJeueer . meg©JeeleerceOes efye´ìerMe DeefOekeÀejer je<ì^er³e meYes®³ee mJe©Heeyeodoue meeMebkeÀ nesles. je<ì^er³e
meYee ner ueJekeÀj®e efye´ìerMeeb®³ee OeesjCeebvee meveoMeerj ceeiee&ves efJejesOe keÀ© ueeieues. l³eecegUs efye´ìerMeebveer
je<ì^er³e meYesme Demeuesu ee efJejesOe DeefOekeÀ ÒeKej kesÀues.
1.6 ÒeMve
(1) 1857 ®³ee GþeJee®eer DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e keÀejCes mHe<ì keÀje.
(2) 1857 ®³ee keÀejCeeb®eer efJemle=le ®e®ee& keÀje.
(3) 1857 ®³ee GþeJeeb®es HeefjCeece mHe<ì keÀje.
(4) 1857 ®³ ee GþeJe De³eMemJeer keÀe Peeuee ? GþeJee®es HeefjCeece mHe<ì keÀje.
(5) yebieeueceOeerue jepekeÀer³e mebIeìveeb®eer ceenerleer o³ee.
(6) Fbef[³eve DemeesefmeSMeve®eer mLeeHevee Je keÀe³e& ³eeJej meefJemlej ìerHe efuene.
(7) cegbyeF& meYes®eer mLeeHevee , efJekeÀeme Je keÀe³e& ³ee yeodoue meefJemlej ceeefnleer o³ee.
(9) Yeejleer³e je<ì^er³e meYes®³ee mLeeHevesme keÀejCeerYetle HeefjefmLeleer Je De@ueve De@ekeÌìesJnerDeve n³etce
³eeb®es ³eesieoeve ³eeJej ®e®ee& keÀje.
(10) je<ì^er³e meYes®eer O³es³es, Go doer<ìs Je Heefnu³ee DeefOeJesMeveele mebcele Peeuesues þjeJe ³eeyeodoue
ceenerleer o³ee.
(11) Yeejleer³e je<ì^er³e meYesyeeyele efye´ìerMeeb®ee ¢<ìerkeÀesCe mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 23

231.7 meboYe&met®eer
(1) efyeefHeve®ebê , Fbef[³eve m ì^ieue HeÀe@j Fbef[HeW[vme, Jne³eefkebÀie veJeer efouueer 1987
(2) Dee®ee³e& Meb.o. peeJe[skeÀj, DeeOegefvekeÀ Yeejle, keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes, 1979
(3) cee@[ve& ceneje<ì^ Yeeie 1 Je 2, yeer. Deej. megbþbvekeÀj Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve
(4) Dee®ee ³e& Meb.o. peeJe[skeÀj, DeeOegefvekeÀ Yeejle, keÀ@evìervesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes 1979
(5) DeeOegefvekeÀ Yeejle, Dee®ee³e& Meb.o. peeJe[skeÀj, keÀ@evìervesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes, 1979.
(6) meesMeue ye@keÀûeeTb[ De@eHeÀ Fbef[³eve ve@Meve@efuePece, S.Deej. osmeeF&, HeeH³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&
1976.
(7) De v³et uetkeÀ De@ì ce@e[&ve Fbef[³eve efnmì^er, ûeesJej De@C[ ûeesJej, Sme. ®eebo,veJeer efouueer, 2001.











munotes.in

Page 24

24

2

ceJeeU³egie

ÒekeÀjCee®eer j®evee
2.0 GefÎäs
2.1 ÒemleeJevee
2.2 ceJeeUJeeoer keÀeueKeb[ (F.me.1885 les 1905)
2.3 ceJeeUeb®eer efJe®eejmejCeer Je keÀe³e&¬eÀce
2.4 ceJeeU keÀeBûesme®eer keÀeceefiejer
2.5 ieesHeeU ke=À2.6 meejebMe
2.7 ÒeMve
2.8 meboYe& met®eer

2.0 GefÎäs

³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeue e :
1. ceJeeUJeeoer keÀeueKeb[e®eer megªJeele keÀMeer Peeu eer ns mecepeles.
2. ceJeeUeb®eer efJe®eejmejCeer Je keÀe³e&¬eÀce keÀe³e nesles ns ue#eele ³esles.
3. ceJeeUJeeoîeeb®eer keÀeceefiejer mecepeC³eeme ceole nesles.
4. Yeejleeleerue ceJeeUJeeoer vesl³eeb®es keÀe³e& mece peles.
5. ieesHeeU ke=À
2.1 ÒemleeJevee

SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le jeä^er³e ® e U J e U e r ® e e r H e e M J e & Y e t c e e r
le³eej Peeueer nesleer Hejbleg jeä^er³e ®eUJeUer®es vesle=lJe keÀ© MekesÀue DeMeer jeä^er³e
mJe©Hee®eer mebIeìvee DeefmlelJeele veJnleer. jeä^e r³e keÀeBûesme®³ee mLeeHeves®es Þes³e
De@ueve Ôîetce ³ee mesJeeefveJe=Êe Fbûepe DeefOekeÀ eN³eeuee ÐeeJes ueeieles. ieJnve&j pevejue
uee@[& [HeÀjerve ³eeb®³eeMeer ®e®ee& kesÀu³eeveblej ¿ e t c e v e s m e J e e ¥ ® ³ e e e f J e ® e e j e v e s H e g C ³ e e u e e
F.me.1885 meeueer jeä^er³e meYes®es DeefOeJesMeve I esC³ee®es efveefM®ele kesÀues Hejbleg
HegC³eeuee keÀe@ueN³ee®eer meeLe meg© Peeu³eecegUs HegC³eeSsJepeer cegbyeF&uee DeefOeJesMeve munotes.in

Page 25

25

IesC³ee®es þjefJeues. ³ee DeefOeJesMevee®es ³epecee veHeo `yeeByes Òesefme[svmeer DemeesefmeSMevevess '
mJeerkeÀejues. 28 ef[meWyej 1885 jespeer cegbyeF&®³ ee ieeskegÀUoeme lespeHeeue mebmke=Àle
keÀe@uespeceO³es DeefOeJesMeveeme meg©Jeele Peeueer . ³ee DeefOeJesMevee®es DeO³e#eHeo
GcesMe®ebê ye@vepeea ³eebvee osC³eele Deeues. keÀeB ûesme®³ee Heefnu³ee DeefOeJesMeveele 72
ÒeefleefveOeeRveer Yeeie Iesleuee. oeoeYeeF& veewje speer, GcesMe®ebê ye@vepeea, efoveMee Jee@®íe,
Hebef[le ceesleerueeue vesn©, efHeÀjespeMeen cesnle e, v³ee. lesuebie, ueeuee uepeHele je³e,
ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, hebef[le ceove ceesnve ceeue efJe³e, ieesheeUJe=Àmesve, efiejpeeYetieCesMe DeeiejJeÀj, jbie³³ee vee³e[t, peer. megye´c nCece De³³ej, Jeerj jeIeJee®ee³e&,
iebieeÖemeeo Jecee& ³ee efnboer vesl³eeefMeJee³e ³e gjesefhe³eve J³eÊeÀeRveerner DeefOeJesMeveele
menYeeie Iesleuee neslee.
je<ì£er³e JeÀeBûesme®³ee Feflenemee®es {esyeU ceeve eves leerve JeÀeueKeb[ meebielee
³esleerue:
1. ceJeeU ieìe®ee JeÀeueKeb[ (F.me. 1885 les 1905)
2. peneue ieìe®ee JeÀeueKeb[ (F.me. 1905 les 1920)
3. ieebOeer ³egie (F.me. 1920 les 1947)

2.2 ceJeeUJeeoer JeÀeueKeb[ (F.me.1885 les 1905)

JeÀeBûesme®³ee ÖeejbYeer®³ee JeÀeUele p³ee vesl³eeb ®³ee neleele JeÀeBûesme®eer met$es
nesleer l³ee vesl³ee®³ee efJe®eejmeCeer, lelJeÖeCee ueer Je JeÀe³e&heOoleerJe©ve l³ee vesl³eeb®³ee
ieìeuee ceJeeU ieì (vescemle ieì) cnCetve DeesUKeue s peeles. F.me. 1905 he³e¥le
ceJeeU ieìe®³ee neleele JeÀeBûesme®³ee JeÀe³ee&®eer met$es nesleer l³eecegUs F. me. 1885 les
1905 ne je<ì£er³e JeÀeBûesme®ee heefnuee JeÀeueKeb[ c e J e e U e b ® e e J e À e u e K e b [ c n C e t v e
DeeOegefveJeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele DeesUKeuee p eelees. 28 ef[meWyej 1885 jespeer
cegbyeF&ceO³es JeÀeBûesme®es heefnues DeefOeJesMeve Peeues. je<ì^er³e keÀeBie´sme®es ogmejs DeefOeJes Meve
keÀuekeÀÊee ³esLes 1886 ceO³es oeoeYeeF& veewjespee r ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Yejues. ³ee
DeefOeJesMeveele keÀeBie´smeves jepekeÀer³e keÀe³e& k e À j e J e s D e m e s þ j u e s . k e À e B i e ´ s m e ® e s e f l e m e j s
DeefOeJesMeve ceêemeuee 1887 ceO³es keÀe³eosHebef[l e mej yeêgÎerve le³³eyepeer ³eeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer Yejues. keÀeBie´sme®eer ueeskeÀef He´³elee Jee{t ueeieueer nesleer. jepekeÀer³e
peeie=leer keÀjC³ee®es keÀeBie´sme®es O³es³e nUtnUt H e À u e ê g H e n e s T u e e i e u e s n e s l e s . ³ e e
DeefOeJesMeveele ¿egce ³eebveer efye´efìMe mejkeÀej ®³ee OeesjCeeJej efìkeÀe kesÀueer. keÀeBie´sme®³ee
³ee Deeke´ÀcekeÀ He´®eejecegUs efye´efìMe jep³ekeÀl ex veejepe Peeues. DeMee leHle ®eewLes
DeefOeJesMeve JeeleeJejCeele®e Deueeneyeeo ³esLes 1 888 ceO³es Yejues. DeO³e#e peepe&
³egue nesles. ³ee DeefOeJesMeveeuee peeiee efceUt v e³es cnCetve mejkeÀejves He´³elve kesÀues Je
mejkeÀejer veeskeÀjebveer DeefOeJesMeveele Yeeie Ie sJet ve³es Demee ngketÀce mejkeÀejves keÀe{uee.
lejer osMee®³ee keÀeveekeÀesHeN³eeletve 1248 He´efl eefveOeer npej jeefnues nesles. keÀeBie´smeves
mejkeÀej®ee meewc³e Meyoele efve

Page 26

26

kesÀueer. DeMee leNnsves mejkeÀej Je keÀeBie´smeceO eerue Deblej nUtnUt Jee{le iesues. Hee®eJes
DeefOeJesMeve 1889 ceO³es cegbyeF& ³esLes efJeu³ece J e s [ j y e v e & ³ e e b ® ³ e e D e O ³ e # e l e s K e e u e e r
Peeues. ³eeJesUer efye´efìMe mebmeos®es SkeÀ meom³e ®eeue&me ye´@[ ³eebveer DeefOeJesMeveele Yeeie
IesTve keÀeBie´sme vesl³eeyejesyej ®e®ee& kesÀueer. k e À e ³ e o s c e b [ U e ® ³ e e m e g O e e j C e s y e Î u e ® e e
Yeejleer³eeb®³ee ceeieC³eeb®ee þjeJe keÀªve 1890 me eueer lees efye´efìMe mebmeosle meeoj
kesÀuee. l³eecegUs®e 1892®³ee keÀewvmeerue keÀe³eÐe e®³ee He´efke´À³esme ®eeuevee efceUeueer.
keÀeBie´sme®eer DeefOeJesMeves He´l³eskeÀ JeDeeefCe 1891®es veeieHetj 1892 ®es DeefOeJesMeve ue enesjuee Peeues.
³ee meJe& DeefOeJesMeveelegve keÀeBie´smeves DeeHeu ³ee ceeieC³ee HegveëHegvne ceeb[u³ee.
mejkeÀejves cee$e ³ee ceeieC³eekeÀ[s ogue&#e kesÀue s. keÀeBie´smeuee peveles®ee Heeefþbyee
efoJemeWefoJeme Jee{le Demeu³eeves keÀeBûesme ueesk eÀefÒe³e yevele ®eeueueer nesleer. 1901 ®es
keÀeBie´sme®es DeefOeJesMeveele Dee³eue¥[®³ee Oelee aJej eEnogmLeeveceO³es nesceªue ®eUJeU
megª keÀjeJeer DeMeer met®evee kesÀueer nesleer. He Ce Fbie´peeb®³ee v³ee³eefHe´³elesJej efJeéeeme
DemeCeeN³ee vescemleebveer DeMee He´keÀej®³ee ®eUJe Uerme efJejesOe kesÀuee. Hejbleg Heg{s
keÀPe&ve®³ee o[HeMeener OeesjCeecegUs Yeejleer³e le ©CeeF&le mebleHle JeeleeJejCe le³eej
Peeues. l³eeJesUer keÀeBie´smevesner DeeHeu³ee Oees jCeele yeoue kesÀuee Je 1905®³ee
JeejeCeMeer ³esLes Yejuesu³ee DeefOeJesMeveele veec eoej ieesKeues ³eebveer DeO³e#eer³e YeeJemeenleer®es mJejep³e ns keÀeBie´sme®es O³es³e jee fnue Demes peenerj kesÀues. DeMee ÒekeÀejs
1885 les 1905 ³ee keÀeUele keÀeBûesmeceOeerue ceJee U vesl³eebveer keÀeBûesme®³ee efJeefJeOe
DeefOeJesMeveeletve DeeHeues efJe®eej ceeb[ues Je F bûepeeb®³ee O³es³eOeesjCeebJej efìkeÀe kesÀueer.

2.3 ceJeeUeb®eer efJe®eejmejCeer Je JeÀe³e&¬eÀce

je<ì£er³e JeÀeBûesme®³ee mLeehevesheemetve JeÀeBûes me®³ee JeÀe³ee&®eer meJe& met$es
GoejceleJeeoer efJe®eej DemeCeeN³ee Yeejleer³e vesl ³eeb®³ee neleele nesleer. v³ee.ceneosJe
ieesefJebo jeve[s, ieesheeU ke=ÀmegjWêveeLe ye@vepeea, GcesMe®ebê ye@vepeea ³ee Yee jleer³e vesl³eeb®es efJe®eej GoejceJeeoer
nesles. ³ee meJe& J³eÊeÀer Deebiue-efJeÐeeefJeYetef efMe#eCe Je mebmke=Àleer®ee ÖeYeeJe he[uesuee nesle e. efye´efìMeeb®es Meemeve cnCepes SJeÀ ÖeJeÀejs
Yeejleemee"er Jejoeve®e Deens Demes ³ee vesl³eeb®es c e l e n e s l e s , l ³ e e c e g U s e f y e ´ e f ì M e e b ® ³ e e
menJeÀe³ee&efMeJee³e Yeejlee®ee efJeJeÀeme nesCes J eÀ"erCe Deens DeMeer l³eeb®eer heJeÌJeÀer
mecepetle nesleer, ³ee vesl³eeb®ee Fbûepebe®eer v³e e³eefÖe³elee Je Goejlee ³eeJej iee{ efJeéeeme
neslee. Fbûepe ns v³ee³eefÖe³e Demeu³eecegUs les Je ÀOeer vee JeÀOeer lejer Deeheu³ee ceeieC³ee
ceev³e JeÀjleerue Demee ceJeeUeb®ee efJeéeeme nesle e, l³eecegUs l³eebveer Deeheu³ee
ceeieC³eebmee"er mejJeÀejuee JeÀOeer®e Jes"erme Oej ues veener – lemes®e Deeheu³ee ceeieC³ee
cebpetj JeÀjC³eemee"er ceJeeUebveer ¯eÀebefleJeÀeje r ceeiee&®ee DeJeuebye ve JeÀjlee meveoMeerj
ceeiee&®ee DeJeuebye JesÀuee. Depe&, efJevebl³ee De eefCe efMeäceb[UebJej®e l³eeb®ee Yej neslee. munotes.in

Page 27

27

efye´efìMeeb®³ee v³ee³eefÖe³elesJej Je ÖeeceeefCeJe ÀheCeeJej GoejceleJeeoer vesl³eeb®ee
efJeéeeme Demeu³eecegUs jep³eJeÀl³ee¥JeÀ[tve jepeJe Àer³e nJeÌJeÀ Je DeefOeJeÀej
MeebleleehetJe&JeÀ Je meveoMeerj ceeiee&ves®e efceU efJeCes l³eebvee ³eesi³e Jeeìle nesles.

Heefnu³ee keÀeueKeb[ele (1885 les 1905) keÀeBie´sme v e s l ³ e e ® e e r
efJe®eejmejCeer GoejceleJeeoer nesleer. jepekeÀer³e He´µveeJej mebIeefìle ueeskeÀcele le³eej
keÀjeJes, ueeskeÀebceO³es jepeefkeÀ³e peeie=leer ke ÀjeJeer Je meveoµeerj ceeiee&ves ®eUJeU keÀªve
DeeHeues He´µve mees[JeeJesle Deµeer l³eeb®eer ceve esJe=Êeer nesleer. efye´efìµe mejkeÀej Je efye´efìµ e
ueeskeÀcele DeeHeu³ee yeepetme JeUJetve l³eeb®³eeke À[tve keÀener ceeieC³ee ceev³e keÀªve IesCes
ns ³ee vesl³eeb®es O³es³e nesles. 1885 ®³ee DeefOeJ esµeveele je<ì^er³e keÀeBie´smeves p³ee
ceeieC³eeb®es efveJesove mejkeÀejuee efoues nesles l³ee ceeieC³eeb®ee melele Hegveª®®eej
l³eebveer kesÀuee. Fbie´pe ns v³ee³eefHe´³e Demetve l³eebvee Depe& efJevebl³ee keÀjerle jeefnu³eeme
DeeHeu³ee ceeieC³ee ceev³e nesleerue Demes vescemle v e s l ³ e e b v e e J e e ì l e n e s l e s . k e À e B i e ´ s m e ® ³ e e
vescemle vesl³eeb®eer efye´efìµe jepemeÊesJej efve< þe nesleer. ner efve<þe l³eebveer JesUesJesUer
Yejuesu³ee keÀeBie´sme DeefOeJesµeveelegve J³ekeÌle kesÀueer nesleer. efye´efìµeeb®³ee GoejceleJeeoer
OeesjCeeJej, v³ee³eefHe´³elesJej Je Fbiueb[®³ee uee skeÀµeener lelJeHe´CeeueerJej l³eeb®ee efJeéeeme
neslee. efye´efìµeeb®eer jepeJeì ner Yeejleer³e uee skeÀeb®³ee efnlee®eer®e Deens, keÀeBie´smeves
efye´efìµe meÊesefJeª× ®eUJeU ve keÀjlee HeÀkeÌle m eveoµeerj ceeiee&ves ceeieC³ee keÀjerle
jentve efye´efìµeeb®³ee JemeenleJeeoer jepeJeìer®es je<ì^er³e jepeJeìerle ªHeeblej nesC³ee®eer
Jeeì HeneJeer les ³eesi³e JesUer DeeHeCeeme meÊesle menYeeieer keÀªve Iesleerue Demes keÀeBie´sme
vesl³eebvee Jeeìle nesles. efye´efìµeeyeÎue ³ee keÀ eUele keÀeBie´sme®³ee vesl³eeb®es efJe®eej keÀe³e
nesles ns veeceoej ieesKeues ³eeb®³ee Yeeµeeblelee Je megJ³eJemLee He´mLeeefHele keÀjC³ee®es k e À e c e H e À k e Ì l e F b i e ´ p e u e e s k e À ® e k e À ª
µekeÀleele. DeeHeues meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ p eerJeve ns efye´efìµe µeemeveeJejerue
efve<þsJej®e DeJeuebyetve Deens. Fbie´peeb®es Yeejl eele DemeCes Yeejleeleerue efJeefJeOe Jeiee¥vee
SkeÀ je<ì^ cnCetve efJekeÀefmele nesC³eemeeþer DeeJ eµ³ekeÀ Deens. osµeemeeþer les SkeÀ
Jejoeve Deens.“ Yeejleer³e ueeskeÀebceO³es jepekeÀe r³e HeefjHekeÌJelee Deeu³eeveblej efye´efìµe
ueeskeÀ ke´Àceeke´Àceeves DeeHeCeeme jepekeÀer³e nk eÌkeÀ osleerue Demes ceJeeUebvee Jeeìle nesles.
keÀewvmeerue meom³eele Jee{ keÀjCes, efvejefvejeUs jepeefkeÀ³e nkeÌkeÀ He´eHle keÀªve IesCes Je
pevelesle jepekeÀer³e peeie=leer Ie[Jetve DeeCeCes ns®e ³ee keÀeUele keÀeBie´sme vesl³eeb®es O³es³e
nesles. mJejep³e efceUefJeCes ns ³ee keÀeUele keÀeB ie´sme®es O³es³e veJnles.

‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë
1. ceJeeUeb®eer JeÀe³e&heàleer Lees[Je̳eele meebie e.



munotes.in

Page 28

28

2.4 ceJeeU keÀeBie´sme®eer keÀeceefiejer

je<ì^er³e keÀeBie´sme®³ee Heefnu³ee keÀeueKeb[eleer ue keÀe³ee&yeÎue efJeefJeOe celes
J³ekeÌle kesÀueer peeleele. `³ee keÀeueKeb[eleerue keÀeBie´sme cnCepes Depe& efJevebl³ee keÀjCeejer
keÀeBie´sme nesleer. FLe Heemetve les ³ee keÀeUelee rue vesl³eebveer mJeerkeÀejuesueer YetefcekeÀe ner
keÀeueevegªHe nesleer Je ³ee keÀeUele keÀeBie´smeve s jepekeÀer³e peeie=leer®es keÀe³e& kesÀues, Demes
cetu³eceeHeve keÀjCeejer efJeOeeves kesÀueer peelee le. l³ee keÀeUeleerue He´YeeJeer DeMeer
efye´efìMeeb®eer meÊee Je Yeejleer³e ueeskeÀeb®es j epekeÀer³e ceeieemeuesHeCe ³ee®ee efJe®eej
keÀjleevee keÀeBie´smeves ³ee keÀeUele kesÀuesues k eÀe³e& cenÊJeHetCe& nesles. ceJeeU vesl³eeb®eer
JeÀeceefiejer hegef{ueÒeceeCes meebielee ³esF&ue ë

1. jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ieeNne Ceer ceeb[ueer ë
keÀeBie´smeves ³ee keÀeUele mJeeleb$³ee®es GefÎ<ìîe [esȳeemeceesj þsJeues veJnles.
Hejbleg Flej DeveskeÀ He´Mve mees[efJeC³eemeeþer He ´³elve kesÀues. l³eemeeþer je@³eue keÀefceMeve
vesceC³ee®eer ceeieCeer kesÀueer. Yeejleer³e pevele sJejerue Dev³ee³eer keÀj jÎ keÀjeJesle.
Dee³e.meer.Sme. meejK³ee Jeefj<þ ÞesCeerleerue mHeO ee& Hejer#ee eEnogmLeeveele I³eeJ³eele.
Hejer#esmeeþer GcesoJeeje®eer Je³eesce³ee&oe Jee{Je eJeer. mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeele
Yeejleer³e ueeskeÀeb®es Jee{les menkeÀe³e& I³eeJes, v e e s k e À N ³ e e b ® e s e E n o e r k e À j C e k e À j e , J e e b e f M e k e À
YesoYeeJe keÀjCeejs keÀe³eos jÎ keÀjeJes. F. jepeke Àer³e He´Mveebvee Jee®ee HeÀes[ueer. ns He´Mve
mees[efJeC³eemeeþer Yeejleer³e le©Ceeme meveoMeerj ceeiee&ves ®eUJeU keÀjC³eeme He´Je=Êe
kesÀues. MeslekeÀN³eeb®es He´Mve mees[Jee, OejCes y eebOee, keÀeueJes Keesoe, menkeÀejer yeBkeÀe
keÀe{tve keÀceer J³eepeele MeslekeÀN³eebvee keÀpe& HegjJeþe, GÐeesieOebÐeeme ®eeuevee,
ogefMe#eCeele Jee{ DeMee DeveskeÀ ceeieC³ee mejkeÀejk eÀ[s kesÀu³ee l³eemeeþer
JneFmeje³ekeÀ[s efJevebl³ee Depe&, ceeieCeerHe$ekes À HeeþJeueer peele Demele. keÀeBie´sme
He´efleefveOeer®eer ceb[Us JeejbJeej jep³ekeÀl³ee¥v ee Yesìle Demele. efye´efìMe mejkeÀejJej
oyeeJe DeeCeuee peele Demes. ³ee meJe& He´³elveeceg Us l³eeb®³ee keÀener ceeieC³ee ceev³ener
Peeu³ee.

2. HejosMeeleerue Yeejleer³e ueeskeÀeb®³ee ieeNneC³ eekeÀ[s ue#e ë
efye´efìMeeb®es meece´ep³e peieYej Hemejuesues nesl es. efye´efìMe mejkeÀejves Flej
osMeeleerue JemeenleerceO³es keÀece keÀjC³eemeeþer eEnogmLeeveeleerue cepetj vesues nesles.
l³eeb®eer mebK³ee KetHe ceesþer nesleer. ³ee Yeejle er³e cepetjebvee Fbie´pe ueeskeÀ leg®íles®eer
JeeieCetkeÀ osle Demele. l³eebvee `keÀeUs ' cnCetve efnCeJeues peeF&. 1894 ceO³es veeleeU
³esLeerue eEnoer cepegjeb®ee celeoevee®ee DeefOekeÀ ej efnjeJetve Iesleuee iesuee lej 1897
meeueer ì^evmeJeeue ceOeerue Yeejleer³e cepegjebvee Menjeyeensj jenC³ee®eer mekeÌleer kesÀueer.
ne Yeejleer³e cepegjeJej SkeÀ He´keÀej®ee Del³ee®ee j®e neslee. ³eeefJeª× keÀeBies´meves
DeeJeepe GþefJeuee. 1894®³ee DeefOeJesMeele þjeJe k eÀªve l³ee He´MveekeÀ[s ue#e munotes.in

Page 29

29

JesOeues. Heg{erue DeefOeJesMeveelegvener ³ee He´Mv ee®ee HeeþHegjeJee kesÀuee. oef#eCe DeeefHe´ÀkeÀe,
ceuee³ee, cee@efjMeme, Jesmì Fbef[pe Fl³eeoer osMee letve Yeejleer³e cepegjeb®eer efmLeleer
nueeKeer®eer nesleer, leer megOeejC³ee®ee Òe³elve k esÀuee.

3. He´MeemekeÀerr³e megOeejCee ë
ceJeeUJeeoer vesl³eebveer ³ee keÀeueKeb[ele ÒeMeeme keÀer³e megOeejCee keÀjC³eemeeþer
Òe³elve kesÀues. He´Meemeveeleerue meJe& G®®e Heos Fbie´peebvee®e osJet ve³esle, Yeejleer³eebveener
l³eele menYeeieer keÀªve I³eeJes, DeMeer YetefcekeÀ e keÀeBie´smeves ceeb[ueer. Yeejleeleerue
³egjesefHe³eve DeefOekeÀeN³eebvee He´®eb[ Jesleve e foues peeles, Meemevee®ee lees Ke®e& DekeÀejCe
Jee{lees l³ee SsJepeer l³ee®e Hee$eles®eer Yeejleer ³e ceeCemes keÀceer Jesleveele keÀece keÀª
MekeÀleele. l³eecegUs JesleveeJej nesCeeje He´®eb[ Ke®e& Jee®esue Je Yeejleer³e ³egJekeÀebvee
veeskeÀN³ee efceUtve l³eeb®³eeleerue vewjeM³e mebHe sue. meve 1858®³ee keÀe³eÐeeves kebÀHeveer
mejkeÀej®ee MesJeì nesTve eEnogmLeeve®ee keÀejYeej efye´efìMe mebmeosves Yeejleceb$³eekeÀ[s
meesHeefJeuee neslee. l³eeb®ee Je l³eeb®³ee ceoleer meeþer Demeuesues `Yeejle ceb[Ue®ee ' Heieej
Yeejleer³e eflepeesjerletve efouee peele Demes. l³e eJej 35 ueeKe ªHe³es Ke®e& ³esle neslee.
lees Yeejleceb$³ee®ee Heieej efye´efìMe mebmeosves ÐeeJee, DeMee He´keÀej®ee þjeJe keÀeBie´sme®³ee
Heefnu³ee DeefOeJesMeveele Heeme keÀjC³eele Deeuee neslee. Heg{erue keÀeUelener l³ee®ee
HeeþHegjeJee kesÀuee iesuee neslee. ceJeeUJeeoîeeb® ³ee Òe³elveecegUs `Fbef[³eve keÀeweqvmeue
De@keÌì' Heeefjle keÀjC³eele Deeuee. lemes®e efJeefJeOe Òe keÀej®³ee ÒeMeemekeÀer³e megOeejCee
keÀjC³eemeeþer JesUesJesUer l³eebveer mejkeÀejkeÀ[s efveJesoves meoj kesÀueer.

4. v³ee³e efJekeÀeBie´smeceOeerue je<ì^JeeÐeebveer v³ee³eefJev³ee³eJ³eJemLee Je keÀe³e&keÀejerJ³eJemLee SkeÀcesk eÀebHeemetve mJeleb$e þsJeu³ee Heeefnpesle.
p³egjer®es DeefOekeÀej keÀceer keÀª ve³esle. ³ee ce eieC³ee efye´efìMe mejkeÀejkeÀ[s kesÀu³ee
nesl³ee. lemes®e meeceeefpekeÀ He´eLeefcekeÀ efMe#e Ce, leebef$ekeÀ Je G®®e efMe#eCe Demes ueeskeÀ
keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&ke´Àce mejkeÀejves neleer I ³eeJesle DeMeer ceeieCeer l³eebveer kesÀueer.
JewÐeefkeÀ³e Je Deejesi³eefJeHeesueerme J³eJemLee efvecee&Ce keÀjeJeer, Mesleere fJeHeeìyebOeejs KeesoeJesle, ogkeÀjeJeer, DeMee DeveskeÀ ceeieC³ee efye´efìMe mejk eÀejkeÀ[s keÀeBie´smekeÀ[tve melele
keÀjC³eele Deeu³ee.

5. je<ì^er³e ®eUJeUer®eer Hee³eeYejCeer ë
DeeÐe je<ì^JeeÐeebveer Yeejleer³e ueeskeÀeb®³eele j epekeÀer³e peeie=leer Ie[Jetve
DeeCeC³eele ³ee keÀeUele ³eMe efceUefJeues. Yeejlee r³e ueeskeÀ jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ $eÝCeevegyebOeeves SkeÀcekeÀebMeer yeebOeuesues Deensle DeeefCe efye´efìMeeb®eer
meece´ep³eMeener ner DeeHeCee meJee¥®eer Me$eg Deen s, DeMeer peeCeerJe Yeejleer³e pevelesle ³ee
keÀeUele efvecee&Ce Peeueer. ueeskeÀebceO³es SkeÀ j e<ì^er³elJee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer munotes.in

Page 30

30

l³eecegUs ³ee keÀeUele je<ì^Jeeoer ®eUJeUer®³ee Hee ³eeYejCeer®es ceesþs keÀe³e& Peeues. l³eebveer
Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ mecem³es®ee mebyebOe Fbie ´peebveer ®eeueefJeuesu³ee DeeefLe&keÀ Meespees[uee Je ns kesÀJeU Heejleb$³eecegUs Ie[les Deme s meebefieleues l³eecegUs jepekeÀejCeele ns
vesles ceJeeU Demeues lejer JemlegefmLeleer®es jepe keÀer³e Je DeeefLe&keÀ mJeªHe keÀmes
efJeoejkeÀ Deens ns l³eebveer oeKeJetve efoues. uee skeÀebleerue je<ì^Jeeo Jee{efJeC³eemeeþer
l³eebveer neleYeej ueeJeuee. Heg{erue keÀeUele peer je<ì^er³e ®eUJeU GYeer jeefnueer efle®eer
Hee³eeYejCeer ³ee®e keÀeUele ceJeeUJeeoer vesl³eebv eer kesÀueer.

‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. ceJeeUJeeoer keÀeBûesme®³ee keÀeceefiejer®eer L ees[ke̳eele ®e®ee& keÀje.




2.5 ieesHeeU ke=À
ieesheeU ke=Àjeä^meYes®³ee JeÀe³ee&le menYeeieer Peeues. 27 ef[m eWyej 1889 jespeer jeä^meYes®³ee
v³eemeheer"eJeªve l³eebveer Deeheues heefnues YeeJne@F&meje@³ee®³ee uesefpemuesefìJn JeÀewvmeerue®ee r megOeejCee JeÀjC³eemebyebOeer®³ee "jeJeeuee
efìUJeÀebveer Ghemeg®evee hee"efJeueer nesleer. l³e euee heeef"byee osC³eemee"er l³eebveer YeeJesÀues. jeä^meYee Yeejleer³e peveles®es KejsKegjs ÖeefleefveefOelJe JeÀjles ner ieesä l³eebveer
Deeheu³ee uesKeele "emetve ceeb[ueer. ueesJeÀeb®³ee efnlee®es jeä^meYee ÖeefleefveefOelJe JeÀjerle
veener, ³ee Deejesheeueener ieesKeu³eebveer Öel³egÊ ej efoues. l³ee®ee mebyebOe pees[u³eeheemetve
osMeJeÀe³ee&®es ns DeefKeue Yeejleer³e #es$e l³eebv eer MesJeìhe³e¥le mees[ues veener. 1889 les
1915 ¿ee JeÀeueeJeOeerle ieesKeues keÀeBûesme®³ee Ò el³eskeÀ DeefOeJesMeveele DeeHeues efJe®eej
meeb[le Demele.
ceJeeUJeeoer keÀeueKeb[eleerue vescemle vesl³eebceO ³es ieesHeeue ke=ÀkeÀe³e& ketÀHe cenlJee®es Deens. l³eeb®³ee keÀe³ee& cegUs l³eebvee ceJeeUeb®es DeûeCeer vesles cnCetve
DeesUKeues peeles. efce"e®ee JeÀj, JeÀe³eosceb[Ue®³ ee megOeejCee, ogefmeJnerue meefJe&me®eer efnbogmLeeveele Je Fbiueb[ ceO³es heefj#ee, peceeKe®ee&®es efMeuueJeÀer
Deboepe he$eJeÀ, ³eeÖeceeCes l³eeb®³ee Yee³esLeerue keÀeBûesme®³ee DeefOeJesMevee®es DeO³e#e nesles. ³ee DeefOeJesMeveele DeO³e#eer³e
Yee®eUJeU Je DeeJeM³eJeÀ Jeeìu³eeme yeefnefJeJes®eve JesÀues. efye´ìerMe veewJeÀjMeener®³ee neleele SJeÀJeìuesu³ee DeefOeJeÀejeJej l³eebveer
IeCeeneleer nuues JesÀues. DeMeeÒekeÀejs ieesKeues ³eebveer keÀeBûesme®³ee DeefOeJesMeveele meef¬eÀ³e
menYeeie Iesleuee Je ceJeeU ieìeb®es vesle=lJe kesÀ ues. munotes.in

Page 31

31

Jesuyeer JeÀefceMeveheg{erue mee#e
meeJe&peefveJeÀ meYesle 1896 meeueer efìUJeÀhe#eer³ eeb®es Öeeyeu³e Peeu³eecegUs
HegCes jeve[s, ieesKeues Jeiewjs ceb[Uer efle®³eele tve yeensj he[ueer hejblet mJemLe ve yemelee
Deeheues JeÀece ®eeueg "sJeC³ee®³ee ¢äerves l³eebve er 4 veesJnWyej 1896 jespeer [sJeÌJeÀve
meYes®eer mLeehevee JesÀueer. l³ee®e megceejeme efJ euee³ele mejJeÀej Je efnbogmLeeve mejJeÀej
³eeb®³eeJejerue Ke®ee&®³ee ÖeMvee®ee efJe®eej JeÀjC ³eeJeÀjerlee uee@[& Jesuyeer ³eeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer mejJeÀejves SJeÀ Keeme JeÀefceMev e vesceC³ee®es "jefJeues. ³ee
JeÀefceMeveheg{s mee#e osC³eeJeÀefjlee ieesKeues ³e eb®eer efveJe[ Peeueer DeeefCe ner mee#e l³eebveer
[sJeÌJeÀve meYes®³ee Jeleerves efle®ee Keeme Öeefle efveOeer cnCetve efoueer. megjWêveeLe ye@vepeea,
Jee®euee, peer. megye´nC³ece De³³ej Je ieesKeues De Mee ®eewIeeb®³ee mee#eer Peeu³ee.
ieesheeUjeJeeb®eer mee#e heÀej ®eebieueer Peeueer J e meJe&$e l³eeb®eer JeenJee Peeueer.

cegbyeF& JeÀe³eosceb[Ueleerue JeÀeceefiejer
1899 meeueer ieesKeues ³eeb®eer cegbyeF& uesefpemue sefìJn JeÀe@efvmeueceO³es meom³e
cnCetve vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer. cegbyeF& Je Àe³eosceb[Uele l³eebveer heg{erue efJeue#e hegjefJeues.

1. og³eebvee ®eebieueer ceeefnleer Demeu³eecegUs DeeefCe ³ e e J e À e ³ e o ³ e e ® ³ e e D e b c e u e y e p e e J e C e e r ® e e r
l³eebvee ³eLeeLe& JeÀuhevee Demeu³eecetUs l³eebveer m e b O e e r e f c e U l e e ® e ³ e e J e À e ³ e o ³ e e J e j
ÖeYeeJeerheCes ìerJeÀe JesÀueer.

2. ueB[ De@efuevesMeve yeerue - 3 0 c e s 1 9 0 1 j e s p e e r c e g b y e F & m e j J e À e j v e s
JeÀe³eosceb[Uele ns yeerue ceeb[ues. ³ee yeerueeceg Us meeJeJeÀejeb®es veJns lej MeslekeÀN³eeb®es
Del³eble vegJeÀmeeve nesF&ue Demes ieesKeu³eebveer oeKeJetve efoues heCe efyevemejJeÀejer
meYeemeoeb®³ee efJejesOeeuee ve pegceevelee mejJeÀe jves les yeerue cebpetj Iesleues l³eeJesUer
lej efheÀjespeMeen cesnlee ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeue er ieesKeu³eemen efyevemejJeÀejer
meYeemeoebveer meYeel³eeie JesÀuee.

Fefcheefj³eue uesefpemuesefìJe JeÀewefvmeueceOeerue JeÀeceefiejer
1902 les 1911 ³ee JeÀeUele ieesKeu³eebveer Öel³esJe À Je11 DeeefCe Flej cenlJee®³ee efJeiegbleeiegbleer®³ee efJeÀ®eJeÀì efJeheJeÌJeÀer Demes. mejJeÀejer iegHle ceeefnleer JeÀe ³eoe, Yeejleer³e efJeÐeeheer" JeÀe³eoe,
menJeÀejer helehes{³eeb®ee JeÀe³eoe, jepeêesner meY eeb®ee JeÀe³eoe, Je=Êe efJejesOeJeÀ
JeÀe³eoe, ®eueve Je efMeuueJeÀ, veesJeÀN³eeb®es Yee jleer³eJeÀjCe, JeÀuee DeeefCe JeÀj F.
efJeje<ì£e®eer Öeieleer p³ee p³ee ieesäeRcegUs ueeYesue ³ e e ® e ® e e & e f J e < e ³ e e r J e e ì l e D e m e u e s u e e r munotes.in

Page 32

32

YeeDeeCeC³ee®ee ¢äerves ieesKeu³eebveer yeN³ee®e meg®e vee JesÀu³ee. megefÖece uesefpemeuesefmeJn
JeÀewefvmeueceO³es Deboepehe$eJeÀeleerue Öel³esJeÀ yeeyeer®ee ¯eÀceJeej efJe®eej JeÀªve les cebpetj
JesÀues heenerpes Demes l³eeb®es cnCeCes nesles. Ye ejleeyeensj efye´ìerMe mejJeÀejves p³ee
uemeg®evee nesleer. lemes®e cegbyeF&, yebieeue, Jee³e J³e mejnÎ Öeeble, hebpeeye Je ye´cnosMe ³eeb®³ee
JeÀe³eosceb[Uebveer Deeheu³eeleerue ueesJeÀefve³egÊ eÀ meYeemeoebceOetve SJeÀ SJeÀ ÖeefleefveOeer
efveJe[eJee DeMeer DeefYeveJe meg®evee JesÀueer.
meeceev³e peveles®es efMe#eCe ne ieesKeu³eebvee heÀ ej efpeJneU³ee®ee ÖeMve Jeeìs.
l³eeb®³ee hegpeesjeves Öe³elve JesÀues heenerpes Demes Deeûeneve s meebefieleues. 1910 meeueer cee®e& ceO³es
SJeÀ "jeJe ceeb[uee l³eele l³eebveer ÖeeLeefceJeÀ e fMe#eCe meÊeÀer®es Je ceesheÀle JeÀjC³ee®³ee
¢äerves heeGue ìeJeÀeJes Demee "jeJee®ee GÎsMe nesl ee. ÖeeLeefceJeÀ efMe#eCee®³ee
ÖemeejeceO³es Yeejle meJe& osMeeble ceeieemeuesuee Deens ns ieesKeu³eebveer oeKeJetve efoues.
ieesKeu³eebveer 1911 ceO³es megÖeerce uesefpemuesef ìJn JeÀewefvmeueceO³es hegvne DeMee®e
mJeªhee®es yeerue ceeb[ues heCe yeerueeuee mejJeÀej ves efJejesOe JesÀuee Je efyeue heeme Peeues
veener.

mejJeÀejer veesJeÀN³eeb®es Yeejleer³eJeÀjCe
efye´efìMe mejkeÀejves MeemeefkeÀ³e veeskeÀN³ee kes ÀJeU Fbûepeebvee efou³ee nesl³ee ³ee
efJejesOeele DeveskeÀ Yeejleer³e vesl³eebveer Yeejl eer³eebvee mejkeÀejceO³es G®®e Heoe®³ee Je
DeefOekeÀeje®³ee peeiee oîeeJ³eele ³eemeeþer JesUes JesUer efveJesoves efoues. efJeéeemee®³ee
DeeefCe peyeeyeoejer®³ee veesJeÀN³ee efnboer ueesJe Àebvee osC³ee®eer DeeJeM³eJeÀlee ÖeLece
oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer Öeefleheeefoueer. ne ÖeMve efnboer ueesJeÀeb®³ee ¢äerves cenlJee®ee
neslee heCe ne Deejeshe 1904 ceO³es uee@[& JeÀPe&ve ³eebveer Deeheu³ee YeeJesÀuee heCe ieesheeUjeJeebveer 1905 meeueer l³eebv eer DeLe&mebJeÀuheeJej pes Yeel³eeuee pees[uesu³ee DeeJeÀ[sJee[erle Demes oeKeJet ve efoues JeÀer,
500 ª. hes#ee DeefOeJeÀ heieej Demeuesu³ee ceesJe̳ ee®³ee peeiesJej ³egjesefhe³eve Deensle.
Dee³e.meer.Sme heefj#esle heÀÊeÀ ieesN³ee ueesJeÀeb vee®e yemeC³ee®eer hejJeeveieer Demes.
FleJesÀ®e veJns lej Öel³esJeÀ cenlJee®eer peeiee ef ye´ìerMe DeefOeJeÀeN³eeuee efoueer peeF&.
cegbyeF& Öeebleele l³eeJesUer 157 hewJeÀer heÀÊeÀ 5 p e e i e e b J e j Y e e j l e e r ³ e n e s l e s . ³ e e ® e e r
ìJeÌJesÀJeejer ieesKeu³eebveer oeKeJetve efoueer. m ejJeÀejer veesJeÀN³eeb®es Yeejleer³eJeÀjCe
JeÀjC³ee®eer l³eebveer meg®evee JesÀueer.

Fbiueb[ceOeerue JeÀeceefiejer
ieesHeeU ke=Àl³eebveer DeveskeÀ ÒeMve Fbiueb[ceO³es meg×e ceeb[u es. l³eemeeþer l³eebveer DeveskeÀJesUe Fbiueb[
oewje kesÀuee. JeÀeBûesme®es ÖeefleefveOeer cnCetve Y e e j l e e ® e e r J e w À e f h e À ³ e l e F b e f i u e M e u e e s J e À e b h e g { s
ceeb[C³eemee"er 1905 meeueer ieesKeues Fbiue[buee i esues lesJne efye´ìerMe heeue¥ceWì®eer munotes.in

Page 33

33

meeJe&peefveJeÀ efveJe[CetJeÀ peJeU Deeueer nesleer . Fbiueb[ceO³es heÀÊeÀ heVeeme efoJeme nesles
heCe ³ee DeuheJeÀeUele l³eebveer 45 meYeebceOetve J ³eeK³eeves efoueer. 1906 Je 1908
meeueer les hejle Fbiueb[uee iesues. Fbiueb[ceO³es 1906 ceO³es JesÀuesu³ee JeÀeceefiejer®ee
JeÀeBûesmeves ieewjJe JesÀuee Je 1908 meeueer SJeÀe " j e J e e v J e ³ e s D e e h e u ³ e e Ö e ³ e l v e e ® e s
DebMele: Deeuesues ³eMe cnCetve ceesuex-efcebìes me gOeejCes®es mJeeiele JesÀues.

Yeejle mesJekeÀ meceepe -1905
osMemesJesmee"er le©Ce Jeie& efvecee&Ce JneJes ³eem ee"er SJeÀ mebmLee mLeeheve
JeÀjC³ee®es ieesKeu³eebveer "jefJeues. DeY³eemeg le ªCeebveer efoIe&JeÀeue ÖeefMe#eCe IesGve
DevegMeemeveyeOoefjl³ee jepeJeÀjCeele Gleju³eeKesje rpe jepeJeÀer³e peerJevee®eer heeleUer
Gb®eeJeCeej veener ³ee®eer l³eebvee Kee$eer nesleer c n C e t v e ® e l ³ e e b v e e r Y e e j l e m e s J e k e À ³ e e
mebmLes®³ee GodosMehe$eJeÀebleerue YeeJevee efveOec eeaheCee®³ee hee³eeJej GY³ee Deensle.
meeJe&peefveJeÀ peerJeve efJeMegOo Je heefJe$e jene Jes ³eemee"er le©CeJeie& efvecee&Ce JeÀjeJee ne
³ee mebmLes®ee GoosMe neslee. mebmLesle ÖeJesMe osC ³eehetJeea ieesKeues meom³eeuee DevesJeÀ
ÖeMve efJe®eejle Demele. meom³eeuee ueesJeÀebceO³es o s M e Ö e s c e , y e b O e t Y e e J e , o e f u e l e J e i e e & ® e e
GOoej, efMe#eCe Öemeej, efðe³ee DeeefCe ceeieemeues u³ee Jeiee&®eer efve:mJeeLe& mesJee
JeÀjC³ee®eer MeheLe I³eeJeer ueeiele Demes. Yeejle mesJekeÀ meceepee®³ee meom³eebveer DeveskeÀ
jeä^esHe³eesieer keÀe³e& kesÀues Je osMemesJee kesÀ ueer.

ieesKeues ³eeb®³ee JeÀe³ee&®es cegu³eceeheve
veeceoej ieesheeU ke=ÀpeerJeve nesles. ieesKeues ns l³ee®es ieg© jeve[s ³ eebmeejKes®e Leesj osMeYeÊeÀ nesles. Öel³esJeÀ
efJe"eceheCes ceeb[Ces ns lej ieesKeu³eeb®³ee ®eeefj$³e e®es efJeMesvescemle he#ee®es nesles lejer l³eebveer mejJeÀejMe er Jeeieleevee mJeeefYeceeveeuee JesÀJnener
cegj[ Ieeleueer veener. heg{s ³esCeeN³ee ÖeMveeb®ee les vesnceer meJee¥ieerCe DeY³eeme JeÀjerle.
l³eebveer pes pes JeÀece mJeerJeÀejues les Del³eble p e y e e y e o e j e r ® ³ e e p e e e f C e J e s v e s h e t C e & J e s À u e s .
ieesKeues Deeheu³ee meJe& peerJeveele efye´ìerMe me ÊesMeer ue{ues. efye´ìerMe DeefOeJeÀeN³eebJej
l³eebveer JeÀ[JeÀ ìerJeÀe JesÀueer. ³ee efìJesÀ®³ee cegUeMeer l³eeb®es jeä^Öesce nesles. efye´ìerMeeb® ee
ÜspeerJeve³ee$ee 19 hesÀye´gJeejer 1915 jespeer mebhe ueer. l³eeb®³ee efveOeveecegUs Yeejleer³e
jepeJeÀejCeeleerue SJeÀe ³egiee®ee Demle Peeuee.






munotes.in

Page 34

34


‡ DeeHeueer Òeieleer leHemee ë
1. ieesheeU Je=À



2.6 meejebMe

je<ì^er³e keÀeBie´sme®³ee ceJeeUJeeoer keÀeueKeb[el eerue keÀe³ee&Jej DeveskeÀ
efJejesOekeÀebveer efìkeÀe kesÀuesueer Dee{Ules. `F bie´pe Oeeefpe&C³ee ueeskeÀeb®ee He´ieleer Metv³e,
efoKeeT je<ì^YekeÌleer®ee ®ewlev³enerve leceeMee, m Jeeleb$³ee®eer ceeieCeer ve keÀjlee
meJeueleer ceeieCeejer ìesUer', DeMee He´keÀej®eer efìkeÀe kesÀueer peeles eEkeÀJee ueeuee
uepeHeleje³e meejKes peneue vesles `DeeHeu³ee leke´ Àejer otj keÀjC³eemeeþer Je
mejkeÀejkeÀ[tve meJeueleer efceUefJeC³eemeeþer Jeer me Jeneleer YeekeÀjer SsJepeer oie[ He[ues', DeMee He´ke Àej®eer SkeÀebieer efìkeÀe kesÀueer nesleer.
efìkeÀe DeuHeHe´ceeCeele Kejer Demeueer lejer leer HetCe&leë ³eesi³e veener. ³ee keÀeUele
keÀeBie´sme HetCe&leë De³eMemJeer þjueer Demes cnCe lee ³esCeej veener. keÀeBie´smeves meveoMeerj
ceeiee&ves melele Peie[tve DeveskeÀ megOeejCee efce UefJeu³ee. v³ee. ieesKeues cnCeeues nesles,
`Fbie´peer meÊes®es G®®eeìve keÀjC³ee®³ee o=<ìerves l³eebveer keÀener kesÀues vemeues lejer meJe&
osMeYej osMeeefYeceeve, mJeeleb$³e, He´sce Je osMee meeþer l³eeie keÀjC³ee®eer Je=Êeer pevelesle
efvecee&Ce kesÀueer cnCetve keÀeBie´smeJej nesCeeje r efìkeÀe De³eesi³e Deens.'
keÀeBie´sme®³ee mLeeHevesHeemetve®eer Heefnueer 4-5 J e < e x m e e s [ u e e r l e j e f y e ´ e f ì M e
mejkeÀejves keÀeBie´sme®³ee efJejesOeele®e Yetefcek eÀe Iesleuesueer efomeles. keÀeBie´sme ner Heg{erue
keÀeUele jepekeÀer³e mebIeìvee nesTve leer DeeHeCee me [esF&pe[ nesF&ue ³eeb®eer peeCeerJe
efye´efìMeevee nesT ueeieueer nesleer cnCetve l³eeb veer `HeÀes[e Je Pees[e' ³ee efveleer®ee
DeJeuebye kesÀuee Je efye´efìMe jepeJeìeruee Heeefþ byee osCeeN³ee mej me³³eo Denceo Keeve,
yeveejme®es jepes efMeJeHe´meeo Fl³eeoeRvee keÀeBie ´sme efJejesOeele Heeefþbyee efouee l³eecegUs
keÀeBie´smeuee efye´efìMe Oeeefpe&Ces cnCeCes ®etke À Deens.
[e@. HeÆeYeer meerleejece³³ee ³eeb®³ee celes, `Yeej leer³e jepekeÀer³e megOeejCee
®eUJeUer®³ee Deie´Yeeieer Demeuesu³ee ceJeeUebveer mJeerkeÀejuesu³ee OeesjCeeyeÎue DeeHeCe
l³eebvee oesnesleer keÀejCe l³eeHes#ee peneue HeeJeues ceJeeUeb veer G®eueueer Demeleer lej efye´efìMeebveer
keÀeBie´sme mebIeìvesJej®e yeboer Ieeleueer Demelee r. keÀeBie´sme efìkeÀJetve þsJeC³ee®es Je efleuee
je<ì^er³e He#ee®es ªHe efceUJegve osC³eele ceJeeU i eìe®es vesle=lJe GHe³egkeÌle þjues ³eele
MebkeÀe veener.' K³eeleveece FeflenemekeÀej efyeefH eve ®ebê cnCeleele, `DeeÐe je<ì^JeeÐeeb®eer
DeHe³eMes efkeÀleerner Demeueer lejer je<ì^er³e ®eU JeUer®³ee Jee{eruee ³eesi³e Demee YekeÌkeÀce munotes.in

Page 35

35Hee³ee l³eebveer Ieeleuee DeeefCe DeeOegefvekeÀ Yeejlee®es efvecee&les cnCetve ceJeeU ieìe®es mLeeve HeÀej Jej®es
Deens.'
2.7 ÒeMve
(1) ceJeeUeb®eer efJe®eejmejCeer Je JeÀe³e&¬eÀce mheä JeÀje.
(2) Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ceJeeUJeeo³eeb®³ee J eÀeceefiejer®es cetu³eceeheve JeÀje.
(3) Yeejleer³e je<ì£er³e ®eUJeUerleerue ieesheeU Je=À2.8 meboYe& met®eer
(1) efyeHeerve ®ebê Je Flej ,Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e
(2) efyeHeerve ®ebê, DeceuesMeef$eH eeþer, ye©Ce [s: mJeeleb$³ee®ee ue{e
(3) ûeesJnj DeeefCe yesunskeÀj: DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
(4) megceve JewÐe Je Meeblee keÀesþskeÀj:
1) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920)
2) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 -1947)
(5) megefcele mejkeÀej: DeeOegefvekeÀ Yeejle
(6) [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej: DeeOegefvekeÀ efnbogmleeve®ee Fefleneme
(7) Oevebpe³e Dee®ee³e&: DeeOegefvekeÀ Yeejle (1750 -1950)
munotes.in

Page 36

36

3

peneue³egie
ÒekeÀjCee®eer j®evee
3.0 GefÎäîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 peneueJeeoe®ee Go³e
3.3 peneueJeeoer lelJe%eeve
3.4 ueesJeÀceev³e efìUJeÀeb®es JeÀe³e&
3.5 efìUJeÀeb®ee ®eleg:meg$eer JeÀe³e&¯eÀce
3.6 megjle DeefOeJesMeve Je ¬eÀeBûesmeceO³es hegÀì -1907
3.7 nesce©ue ®eUJeU
3.8 meejebMe
3.9 ÒeMve
3.10 meboYe& met®eer

3.0 GefÎäs

³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeue e :
1. peneueJeeoe®ee Go³e keÀMeeÒekeÀejs Peeuee ns mec epeles.
2. peneueJeeoer lelJe%eeve keÀe³e nesles ns ue#eele ³esles.
3. ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®es keÀe³e& mecepeC³eeme ceole nesles.
4. peneueJeeoer keÀeueKeb[eleerue efìUkeÀeb®eer®ele g:meg$eer keÀe³e nesleer ns
mecepeles.
5. nesce©ue ®eUJeUer®es keÀe³e& keÀe³e nesles ns ue #eele ³esles.

3.1 ÒemleeJevee

je<ì£er³e keÀeBûesme®³ee mLeehevesveblej®³ee 7-8 Je mebLeheCes Je "jeefJeJeÀ ®eeJeÀesjerletve ®eeuet ne sles. mejJeÀejJeÀ[tve JeÀeBûesme®³ee
ceeieC³eebvee Dehesef#ele Öeeflemeeo efceUle vemeu³ ee®eer peeCeerJe keÀeB@ûesme
meom³eebvee nesT ueeieueer. heefjCeeceer le©Ceeb®³e e ceveele JeÀeBûesme®³ee
vesle=lJeeefJeDeefOeJesMeveele keÀeBûesme®³ee O³es³e OeesjCeebJej e f ì J e À e J e e { t u e e i e u e e r . F . m e .
1885 les 1905 ³ee JeÀeUele je<ì£er³e meYesves Deves JeÀJesUe mejJeÀejheg{s
Deeheu³ee ceeieC³ee ceeb[u³ee, DevesJeÀ Depe& efJev ebl³ee JesÀu³ee heCe mejJeÀejves munotes.in

Page 37

37

l³eeJeÀ[s peeCetveyegpetve ogue&#e JesÀues. l³eeceg Us efnboer peveles®ee efye´ìerMeeb®³ee
GoejceleJeeoeJejerue efJeéeeme veenermee Peeuee. ce JeeUJeeÐeebveer efye´efìMeebkeÀ[s
Jemeenleer®³ee mJejep³ee®eer ceeieCeer kesÀueer nes leer lej peneue je<ì^JeeÐeebveer
mebHetCe& mJejep³e ns DeeHeues Debeflece O³es³e þje fJeues nesles l³eecegUs je<ì^er³e
®eUJeUerves SkeÀe ìHH³eeletve ogmeN³ee ìHH³eele He´ JesMe kesÀ}e.

3.2 peneueJeeoe®ee Go³e

keÀeBûesmeceO³es peneueJeeoer efJe®eejmejCeer®eer m eg©Jeele Kejs lej
1891 heemetve®e Peeueer nesleer. 1891 ®³ee veeiehet j DeefOeJesMeveele
cegjueerOej veeJee®³ee Hebpeeye®³ee ÒeefleefOeveerv es FbûepeebJej Je Fbûepeefve<"
Yeejleer³e vesl³eebJej efìJeÀe JesÀueer iesueer. l³ eeb®³ee celes, ``Fbiueb[ceO³es
Glheeoerle nesCeeN³ee ®ewveer®³ee Jemlet efJeJeÀle IesGve meOeve megefMeef#ele
Yeejleer³e ueesJeÀ Deeheu³ee ue#eeJeOeer osMeyeeOeJ eeb®es jÊeÀ MeesDeensle''. efnb[ceve ³ee Fbiueb[®³ee ÖeefmeOo mecee peJeeoer vesl³eevesner
oeoeYeeF&bvee efueefnuesu³ee SJeÀe he$eele efueefnu es JeÀer, Deeheu³ee meceesjerue
ÖeMveeb®ee iebYeerjheCes efJe®eej JeÀjC³eeSsJepeer efnboer ueesJeÀ jeCeer®³ee
DeefYevebovee®es cetKe&heCee®es "jeJe heeme JeÀjerl e Demeu³ee®es heeefnues JeÀer ceuee
l³eeb®³eeyeooue eflejmJeÀej Jeeìelees.' lemes®e JeÀ e@ûesme mebIeìvee ner
je<ì£JeÀe³ee&®es ÖeYeeJeer ceeO³ece yeveJee³e®eer D emesue lej leer ceg"Yej
DeebiueefMeef#ele G®®eceO³ece Jeieea³eebhegjleer ce ³ee&efole "sJetve ®eeueCeej veener
lej meJe&meeceev³e pevelesuee ³eele menYeeieer JeÀ© ve IesTve leer KeN³ee DeLee&ves
je<ì£er³e mebIeìvee yeveJeueer heeefnpes, Demes yen gmebK³e le©Ceebvee Jeeìt ueeieues.
yeeU iebieeOej efìUJeÀ, efyeheerve®ebê heeue, ueeue e uepeheleje³e, DejefJebo Iees³eeb®eer keÀeB@ûesme®³ee Öel³esJeÀ DeefOeJesMeveele keÀeB@ûesme®³ee O³es³eOeesjCeebJej efìJeÀe
Jee{t ueeieueer. Yeejleele peneueJeeo Jee{C³eele De vesJeÀ JeÀejCes cenlJee®eer
"jueer. leer heg{erueÖeceeCes efouesueer Deensle :

1. mejJeÀej®eer Goemeervelee
F . m e . 1 8 8 5 l e s 1 9 0 5 ³ e e J e À e U e l e j e < ì £ e r ³ e m e Y e s v e s DevesJeÀJesUe
mejJeÀejheg{s Deeheu³ee ceeieC³ee ceeb[u³ee. DevesJ eÀ Depe& efJevebl³ee JesÀu³ee heCe
mejJeÀejves l³eeJeÀ[s peeCetveyegpetve ogue&#e JesÀ ues. l³eecegUs efnboer peveles®³ee
efye´ìerMeeb®³ee GoejceleJeeoeJejerue efJeéeeme vee nermee Peeuee. ieJnve&j pevejue
uee@[ Suieerveves, ``efnbogmLeeve ne MeðeyeUeves ef pebJeÀuee Deens DeeefCe
yeUeves®e lees leey³eele "sJeuee peeF&ue.'' Demes c nìu³eeves DevesJeÀebvee OeJeÌJeÀe
yemeuee Je efye´ìerMeeb®eer Yeejleeyeooue JeÀesCele er JeÀuhevee Deens ³ee®es Öel³eblej
Deeues. efye´ìerMe mejJeÀej®³ee Goemeerve OeesjCeeu ee Deeheues ceJeeU OeesjCe
JeÀejCeerYetle Deens, ner YeeJevee ÖeyeU yevele ies ueer. l³eecegUs®e keÀeBûesmeceOeerue munotes.in

Page 38

38

le©Ce Jeiee&ves peneueJeeoer lelJe%eeve eqmJekeÀeªv e efye´efìMeebMeer ue{C³ee®es
þjefJeues Je l³eeletve®e peneueJeeoe®ee Go³e Peeuee .

2. ceJeeU vesl³eebyeodoue DeefJeéeeme
k e À e B û e s m e u e e m e g © J e e l e e r ® ³ e e J e À e U e l e Y e e j l e e r ³ e e b®³ee ceeieC³ee
mejJeÀejJeÀ[tve ceev³e JeÀ©ve IesC³eeme Dehe³eMe De eu³eeves l³eeb®³eeyeooue
pevelesceO³es DeefJeéeeme Jee{t ueeieuee. ceJeeU ve sles je<ì£er³e mebIeìves®es vesle=lJe
meceLe&heCes JeÀ© MeJeÀle veener Demes peneue le©Ce ebvee Jeeìu³eecegUs l³eebveer
GIe[GIe[ ³ee vesl³eebJej efìJeÀe meg© JesÀueer. ceJ eeU vesles JesÀJeU Keg®eeale
yemetve meeJeOeefiejer®es jepeJeÀejCe JeÀjCeejs yeg OoerpeerJeer Jeiee&®es ÖeefleefveOeer
Deensle, les je<ì£e®es ÖeefleefveOeer veenerle, keÀ eBûesme #e³eûemle yeveueer Deens,
je<ì£JeÀe³ee&mee"er JeÀesCel³eener l³eeiee®eer efJe bÀJee JeÀheì meesmeC³ee®eer l³eeb®eer
le³eejer veener DeMeer ceJeeUJeeo³eebJejerue efìJeÀ e Jee{le iesu³eeves
l³eeb®³eeyeooue DeefJeéeemee®es JeeleeJejCe Jee{ues J e l ³ e e l e t v e p e n e u e
efJe®eejmejCeeruee heeef"byee efouee peeT ueeieuee.

3. DeeefLe&JeÀ MeesFbûepee®es meece´ep³e ns DeeefLe&JeÀ meece´ep³eelet ve efvecee&Ce Peeuesues
nesles. Fbûepe jep³eJeÀlex J³eeheeje®³ee Je JeÀje®³ ee ©heeves JeÀjes[es ©he³eeb®eer
mebheÊeer cee³eosMeer ojJeF. vesl³eebveer DeY³eemehetCe&efjl³ee DeeJeÀ[sJeeje r osGve efmeOo JesÀues nesles.
Fbûepee®³ee Kegu³ee J³eeheeje®³ee OeesjCeecegUs Yee jleer³e Go³eesieOebos DeeefCe
Mesleer ³eeb®eer ogjeJemLee Jee{ueer. Fbûepeeb®es D eeefLe&keÀ Meespeneue lelJe%eevee®ee HegjmkeÀej kesÀuee Heeefnpes Demes DeveskeÀ le©Ceebvee Jeeìle
nesles.

4. vewmeefie&JeÀ DeeheÊeerle mejJeÀej®es OeesjCe
F.me. 1896-97 meeueer he[uesuee ogFbûepe jepeJeìerle he[uesu³ee ogogJeÀenerner og:Ke Jeeìues veener. Gueì Yeejle mejJeÀ ej efJnJeÌìesefj³ee jeCeer®³ee
pe³ebleer GlmeJeele ceive nesles. p³ee mebheÊeer®ee r peveles®³ee ceoleermee"er
DeeJeM³eJeÀlee nesleer, leer mebheÊeer DeveeJeM³eJe À GlmeJeele GOeUueer peele
nesleer l³eecegUs peveles®³ee ceveele efye´ìerMe me jJeÀejyeooue ÜsJee{ueer. F.me. 1899-1900 ³ee JeÀeUele hemejuesu³ee H u e s i e ® ³ e e
meeLeerle Fbûepe mejJeÀejves Dev³ee³ee®ee JeÀUme ie e"uee. ueesJeÀebJej DevesJeÀ
Del³ee®eej JeÀjC³eele Deeues. heefjCeeceer pevelee Öe#egyOe yeveueer. mejkeÀej®³ee
DeMeeÒekeÀej®³ee OeesjCeecegUs peneueJeeoe®ee Go³e Peeuee Je le©Ce ceveeb®eer
ceves ³eekeÀ[s DeekeÀef

Page 39

39


5. Deeblejje<ì£er³e Ieìveeb®ee ÖeYeeJe
e f y e ´ ì e r M e e b ® ³ e e D e e f O e h e l ³ e e K e e u e e r D e m e u e s u ³ e e o ef#eCe DeeefÒeÀJesÀle
Yeejleer³eebvee efou³ee peeCeeN³ee ceeveneveerJeÀej JeÀ JeeieCegJeÀercegUs Yeejleer³e
megefMeef#eleeb®eer ceves Öe#egyOe yeveueer. Fbûepe eb®³ee ngJetÀceMeener Je=Êeeruee peieele
DevesJeÀ ef"JeÀeCeer efJejesOe nesle neslee Je l³ee ®ee DeÖel³e#e heefjCeece
Yeejleer³eebJej Ie[le neslee. ®eerveceOeerue yee@Je Ìmej G"eJe, FefpeHleceOeerue
je<ì£Jeeoer ®eUJeU, Dee³eue¥[ceOeerue efye´ìerMeefJ ejesOeer ®eUJeU ³ee meJe&
Ieìveeb®eer ceeefnleer Yeejleele Öemeejerle nesle n esleer. Yeejleer³e le©CeebJej
meJee&le cees"e ÖeYeeJe peheeve®ee he[uee neslee. j e<ì£Jeeoer peheeveves
1904-05 ceO³es yeuee{³e jefMe³ee®ee hejeYeJe JesÀu³ eecegUs ³egjesefhe³eve
Þes<"lJeeuee cees"e OeJeÌJeÀe yemeuee. peheeve ns m eJe& DeefMe³eeF& je<ì£ebvee
ÒesjCeeoe³eer "jues. Yeejleer³e meceepeelener Deehe Ce Fbûepeeb®ee hejeYeJe JeÀ©
MeJeÀlees DeMeer YeeJevee hemejueer. DeMeeÒekeÀej®³ ee Deeblejjeä^er³e Ieìveeb®³ee
ÒeYeeJeeletve peneueJeeoer lelJe%eevee®ee Go³e Yeej leele Peeuee.

6. uee@[& JeÀPe&ve®eer o[heMeener
F . m e . 1 8 9 9 l e s 1 9 0 5 ³ e e J e À e U e l e J n e @ F & m e j e @ ³ e c n C etve
Deeuesu³ee uee@[& JeÀPe&veves Deeheu³ee JeÀeUele De l³ee®eeje®ee hejcees®®e efyebot
iee"uee. l³eeb®³ee o[heMeenercegUs Yeejleer³eeleeru e peneue efJe®eejmejCeeruee
KeleheeCeer efceUeues. mLeeefveJeÀ mJejep³e mebmLee bJej efve³eb$eCe DeeCeC³eemee"er
1899 ceO³es JeÀueJeÀÊee JeÀeheexjsMeve De@JeÌì heem e JeÀ©ve JeÀeheexjsMeve ceOetve
efnboer ueesJeÀÖeefleefveOeerb®eer nJeÀeueheììer Je sÀueer. G®®e efMe#eCe Öemeejeuee
efJejesOe JeÀjC³eemee"er 1904 ceO³es `Fbef[³eve ³eg efveJnefme&ìerpe De@JeÌì' heeme
JeÀ©ve efJeo³eeheer"eb®eer mJee³eleÊee veä JesÀueer . l³eeves vesnceer Yeejleer³e
mebmke=Àleeruee efnCeJeues. l³eeb®³ee ³ee OeesjCeec egUs Yeejleele Demebleesuee[& keÀPe&veves eEnog Je cegmueerceebceO³es celeY eso efvecee&Ce nesC³eemeeþer Oeeefce&keÀ
DeeOeejeJej yebieeue®³ee HeÀeUCeer®es keÀejmLeeve D eeKeues nesles. yebieeue®eer
YeewieesefuekeÀ Je YeeJeefvekeÀ SkeÀlee ve<ì nesC³e emeeþer Je je<ì^JeeÐeeb®es
Ke®®eerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer ner ³eespevee nesleer. u e e [ & k e À P e & v e v e s y e b i e e u e ® e e r
HeÀeUCeer peenerj keÀjlee®e keÀeBie´sme®³ee vesl³ee bvee OekeÌkeÀe yemeuee. 1905
ceO³es yebieeue®eer heÀeUCeer JesÀu³eecegUs Demeble esyebieeue®³ee heÀeUCeerefJe©Oo Deeboesueve JeÀjCeeN³ ee ÖepesJej l³eebveer Öe®eb[
Del³ee®eej JesÀues. uee@[& keÀPe&ve®³ee O³es³eOeesj CeebJej DeveskeÀ le©Ce efìkeÀe
keÀ© ueeieues Je ³eeletve®e Yeejleele peneueJeeoe®e e Go³e Peeuee.


munotes.in

Page 40

40

³ee meJe& iees<ìerJeªve efme× Peeues keÀer, ceJeeUe b®³ee ceeiee&®ee
efye´efìMeebkej keÀenerner HeefjCeece nesle veJnlee . vescemleebveer DeepeHe³e¥le
®eeueJeuesueer meveoMeerj ceeiee&ves ®eeueJeuesueer ® e U J e U H e À e s u e þ j u e e r n e s l e e r
³eecegUs Yeejleer³eebleerue DemebleesGo³e nesC³eeme ceole Peeueer. DeMee ³ee JeeleeJejCe ele Yeejleer³eeb®³ee ceveele
peneue je<ì^Jeeo Jee{efJeC³ee®es keÀe³e& ceneje<ì^e le uees. efìUkeÀ Je l³eeb®es
Deveg³ee³eer, yebieeueceO³es DejefJebo IeesHebpeeyeceO³es ueeuee uepeHeleje³e ³eebveer kesÀues s.

‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. peneueJeeoe®³ee keÀeBûesme®³ee Go³ee®eer keÀejCe s Lees[ke̳eele meebiee.




3.3 peneueJeeoer lelJe%eeve

peneue keÀeBûesme®³ee Go³eecegUs Yeejleer³e jepekeÀ ejCeeuee veJeerve
JeUCe efceUeues. efye´efìMe meÊee kesÀJeU Depe&, ef Jevebl³ee keÀªve JeþCeerJej
³esCeej veener lej l³eemeeþer leerJe´ Deeboesuevee® eer iejpe Deens DeMeer
efJe®eejOeeje Heg{s Deeueer. keÀeBie´smeceO³es pene ue efJe®eejmejCeer®³ee ueeskeÀeb®eer
Jee{ Peeueer. osMeele He´Lece®e efye´efìMe meÊesefJ eª× ke´ÀebleerkeÀejer Deeboesueves
megª Peeueer. yebieeue®³ee HeÀeUCeerveblej peneue je <ì^JeeÐeeme peesj Deeuee.
peneueJeeoer lelJe%eeve Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.

1. JeÀesCeleerner meece´ep³eJeeoer meÊee JeÀu³eeCeJ eÀejer Demet MeJeÀle veener.
MeesmegOeejCeebveer veJns lej mJejep³e efceUeu³eeves®e Leebyesue.

2. jepeefkeÀ³e ®eUJeU HeefjCeecekeÀejkeÀ yeveefJeC³ eemeeþer l³eele mebHetCe&
Yeejleer³e meceepe meeefceue nesCes DeeJeM³ekeÀ Dee ns. cegþYej ueeskeÀeb®es veJns lej
kesÀJeU peveles®³ee®e ®eUJeUer®es o[HeCe mejkeÀejJe j ³esT MekesÀue.

3. ueesJeÀpeeie=leer Je mebIeìveemee"er Fbûepeer Ye eJeehej JesÀuee heeefnpes. je<ì£er³elJee®eer YeeJeve e Depe&efJeCeeje DeY³eeme¯eÀce
Mew#eefCeJeÀ mebmLeeletve DeeKeuee heeefnpes. l³eem ee"er Yeejleer³eebveer mJele:®³ee
efMe#eCemebmLee meg© JeÀjeJ³eele.
munotes.in

Page 41

41

4. Yeejleer³e meceepeeuee jepeefkeÀ³e ®eUJeUerle me nYeeieer keÀªve
IesC³eemeeþer l³eeb®³eele ÒeKej jeä^eefYeceeve peei e=le keÀjCes iejpes®es Deens.
l³eemeeþer Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue ceneve J³ee qkeÌle peveles®eer mHegÀleea mLeeves
yeveJeueer Heeefnpesle.

5. mJeeleb$³eÖeeHleermee"er pevelesves meceepemegOe ejCeebvee cenlJe ve oslee
jepeJeÀer³e ®eUJeUeruee cenlJe osCes osMee®³ee ¢äer ves Deiel³ee®es Deens.

6. DeeefLe&JeÀ mJeeJeuebyevee®ee DeJeuebye JeÀjCes cenlJee®es Deens.

7. Yeejleer³eeb®eer jepeefkeÀ³e Deeqmcelee peeie=le k e À © v e l ³ e e b v e e
Dev³ee³ee®³ee ÒeeflekeÀejemeeþer meppe keÀje³euee H eeefnpes.

8. Dev³ee³ee®ee ÖeefleJeÀej JeÀjC³eemee"er meef¯eÀ³ eheCes JeÀe³eosMeerj Je
meveoMeerj ceeiee&®ee DeJeuebye JeÀjeJee lemes®e je <ì£JeÀe³ee&mee"er JeÀä
meesmeC³ee®eer le³eejer "sJeeJeer.

Jejerue peneueJeeoer lelJe%eeve Yeejleele ueJeJeÀj® e ueesJeÀefÖe³e
Peeues. peneueJeeoer vesl³eebveer ³ee lelJe%eevee®e e ÖeLece DeJeuebye JesÀu³eeves
l³eebvee heeef"byee Jee{t ueeieuee. l³ee keÀeUele u eeue-yeeue-Heeue ns Yeejleer³e
mJeeleb$³e ®eUJeUerle He´efme× Peeues nesles. l³eeb veer `mJejep³e-mJeosMeer-
yeefn³eeuee®e peneueeb®eer `®elegëmet$eer' Demes cnCelee le. peneue Heg{ejer ueeskeÀceev³e
efìUkeÀ, efyeefHeve®ebê Heeue Je ueeuee uepeHeleje³ e ³eebveer mebHetCe& osMee®ee oewje
keÀe{tve DeeHeu³ee efJe®eejmejCeer®ee He´meej kesÀu ee.

‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. p e n e u e J e e o e r l e l J e % e e v e L e e s [ k e Ì ³ e e l e m e e b i e e .




3.4 ueesJeÀceev³e efìUJeÀeb®es JeÀe³e&

peneue je<ì£Jeeoe®ee Öe®eej meelel³eeves JeÀ©ve je< ì£er³e ®eUJeUerle
veJes ®ewlev³e efvecee&Ce JeÀ© heenCeeN³ee heg{eN³e ebceO³es DeûemLeeveer
cenejeä^eleerue yeeU iebieeOej efìUJeÀ ³eeb®es veeJ e meJe&ceev³e Deens.
efìUJeÀebÖeceeCes®e yebieeueceO³es peneueJeeoe®ee Ö emeej JeÀjC³ee®es JeÀe³e& munotes.in

Page 42

42

DejefJebo IeesJesÀues. peneueJeeoer JeÀeueKeb[ele ueeue-yeeue-hee ue ner ef$ecetleea yejer®e
ieepeueer. 28 ef[meWyej 1885 jespeer Yejuesu³ee JeÀ e@ûesme®³ee heefnu³ee
DeefOeJesMeveele efìUJeÀner GheefmLele nesles. heCe JeÀener Jevesl³eeb®³ee Dehe³eMeeJej l³eebveer JeÀ[JeÀ efìJeÀe J e À j C ³ e e m e m e g © J e e l e J e s À u e e r .
JeÀeBûesmeceO³es®e ceJeeUebvee efJejesOe JeÀjCeeje peneue ieì meef¯eÀ³e yeveuee Je ³ee
ieìe®es vesle=lJe efìUJeÀebveer JesÀues. JeebefMeJe À, Yeeefmeceeve jepeJeÀer³e DeeJeÀeb#ee ³eeletve®e je<ì£er³ elJee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesle
Demeles ³eeJej efìUJeÀeb®ee efJeéeeme Demeu³eeves l ³eebveer Yeejleer³eebceO³es
je<ì£er³elJee®eer YeeJevee efvecee&Ce JeÀjC³ee®ee Ö e³elve JesÀuee. je<ì£er³elJee®³ee ³ee
®eUJeUerle efìUJeÀebveer pevelesuee hejosMeer ceeue eJej yeefnmJeosMeer®ee hegjmJeÀej JeÀjCes, je<ì£er³e efMe#eCe osCes Je mJejep³e ÖeeHle JeÀjCes
ner ®eleg:meg$eer efoueer. Deeheu³ee ³ee ®eUJeUerle l³eebveer meMeðe ¯eÀebleer®ee ceeie&
ve mJeerJeÀejlee Jejerue ®eej MeðeeefveMeer ue{e ef ouee. FbûepeebefJe©Oo mebhetCe&
Yeejleele Demebleesef®ejesue ³eebveer l³eebvee `Yeejleer³e Demeblees
ieCesMeeslmeJe Je efMeJepe³ebleer GlmeJe
j e < ì £ J e À e ³ e e & u e e e f v e m J e e L e & h e C e s J e e n t v e I e s C e e N ³ ee le©Ceeb®eer efhe{er le³eej
JeÀjC³eemee"er lemes®e Yeejleer³e ueesJeÀeble je<ì£ Jeeo efvecee&Ce JeÀ©ve SJeÀer
efvecee&Ce JeÀjC³ee®³ee nsletves efìUJeÀebveer 1893 m e e u e e r m e e J e & p e e f v e J e À
ieCesMeeslmeJe DeeefCe 1895 meeueer efMeJepe³ebleer GlmeJeeme meg©Jeele JesÀueer.
meeJe&peefveJeÀ GlmeJe cnCepes ueesJeÀpeeie=leer®es , ueesJeÀmebIeìves®es ceeO³ece®e
nesles. meceejbYe pejer Oeeefce&JeÀ Demeuee lejer ³ ee GlmeJee®ee nslet jepeefJeÀ³e
neslee. ueesJeÀebceO³es je<ì£e®eer mebmke=Àleer Je Oecee&®ee DeefYeceeve efvecee&Ce
JeÀjC³eemee"er Oeeefce&JeÀ¢ä³ee SJeÀ$e DeeCeC³ee®ee r iejpe Jeeìle nesleer
cnCetve®e Jejerue oesve GlmeJeeuee l³eebveer meg©Je ele JesÀueer. ueesJeÀpeeie=leer
JesÀu³eecegUs®e jepeefJeÀ³e ®eUJeUebrvee J³eeheJeÀ DeefOe<"eve ÖeeHle Peeues.

ueesJeÀpeeie=leer®eer ®eUJeU
efìUJeÀebvee ceJeeUeb®eer JeÀe³e&heàleer ceev³e veJ nleer. je<ì£er³e JeÀeBûesme
ner ceg"Yej yegàerJeeoer ueesJeÀebhetjleer ce³ee&ef ole ve "sJelee leer meJe&meeceev³eebhe³e¥le
heesn®eefJeC³eemee"er JeÀeBûesmeves ueesJeÀpeeie=le er®³ee ®eUJeUer®ee ÖeejbYe JeÀjeJee
Demes efìUJeÀeb®es cele nesles. De@ueve n³egce ³eeb veerner JeÀeBûesmeves ueesJeÀpeeie=leer®eer
®eUJeU neleer I³eeJeer DeMeer met®evee JesÀueer nes leer. efìUJeÀebveer `ceje"e' Je
`JesÀmejer' ³ee Je=Êehe$eeletve ueesJeÀpeeie=leer J eÀjC³ee®ee Öe³elve JesÀuee.
ueesJeÀpeeie=leer®es ÖeYeeJeer ceeO³ece cnCetve Je= Êehe$eeb®ee efìUJeÀebveer hetjshetj
heÀe³eoe Iesleuee. ieCesMeeslmeJe Je efMeJepe³eblee r GlmeJee®eer meg©Jeele
efìUJeÀebveer ueesJeÀpeeie=leer JeÀjC³eemee"er®e Je sÀueer nesleer. ueesJeÀpeeie=leer®³ee munotes.in

Page 43

43

®eUJeUerceOetve DevesJeÀ le©Ce ceb[Uer efìUJeÀebvee e f c e U e u e e r . l ³ e e b v e e r m e g ©
JesÀuesu³ee ®eUJeUeRcegUs JeÀeBûesme ner KeN³ee DeL ee&ves je<ì£er³e meYee yeveueer.
je<ì£JeÀe³ee&mee"er le©Ce efhe{er yeueJeeve DemeeJe er ³eemee"er J³ee³eece MeeUe
meg© JesÀu³ee. JesÀmejer Je ceje"e ³ee Je=Êehe$eele tve mejJeÀejefJe©Oo Öe®eb[ cees"s
pevecele le³eej JesÀues. efìUJeÀeb®³ee celes SJeÀe je<ì£eves ogmeN³ee je<ì£eJej
jep³e JeÀjCes ner ieesä veerleerMeer efJemebiele De ens cnCetve®e Yeejleer³eebveer
efye´efìMeebefJe©à ®eUJeU JeÀjCes ns®e l³eeb®es vew efleJeÀ JeÀle&J³e Deens.

JebieYebie Deeboesueve
1905 meeueer Yeejleer³e jepeefJeÀ³e peerJeveele SJe Àe veefJeve heJee&®ee
DeejbYe Peeuee. l³ee JeÀeUeleerue Yeejlee®es Jne@Fm eje@³e uee@[& JeÀPe&ve ³eebveer
`heÀes[e Je jep³e keÀje' ³ee veerleer®ee DeJeuebye JeÀ©ve efnbot-cegmueerceeble
YesoYeeJe efvecee&Ce JeÀjC³ee®ee Öe³elve meg© JesÀu ee. l³eemee"er JeÀPe&veves
ueesJeÀeb®³ee YeeJeves®eer JeÀoj ve JeÀjlee yebieeu e®eer heÀeUCeer 1905 meeueer
JesÀueer. heÀeUCeercegUs mebleHle Peeuesu³ee yebiee ueer le©Ceebveer efye´ìveefJe©à ob[
Leesheìues. JebieYebie Deeboesuevee®eer meg©Jeele k esÀueer Je efnbog-cegeqmuece Sske̳e
Ie[Jetve DeeCeues.

3.5 efìUJeÀeb®ee ®eleg:meg$eer JeÀe³e&¯eÀce

ueeskeÀceev³e efìUJeÀeb®eer ®eUJeU l³eebveer DeeKeu esu³ee ®eleg:meg$eer
JeÀe³e&¯eÀceeJej DeeOeeefjle nesleer. efìUJeÀeb®ee ®eleg:met$eer JeÀe³e&¯eÀce
heg{erueÖeceeCes meebielee ³esF&ue :

1. mJejep³e
m J e j e p ³ e e ® e e D e L e & m J e e l e b $ ³ e D e m e u e e l e j e r e f ì U J e Àebvee mJejep³ee®ee
SJe{e®e DeLe& JeÀOeer®e DeefYeÖesle veJnlee. mJejep ³e ner JeÀuhevee hegjeleve
Demetve leer $e+ieJeso Je Öee®eerve Meeðes ³eeJej D eeOeeefjle Demeu³ee®es l³eeb®es
cele nesles. mJejep³ee®eer JeÀuhevee Oecee&uee Deve gme©ve Demetve,
mJejep³eeefMeJee³e SJeÀner J³eÊeÀer mJele:®³ee Oece e&ÖeceeCes Dee®ejCe JeÀ©
MeJeÀle veener Demes efìUJeÀeb®es cele nesles. mJej ep³eeefMeJee³e JeÀesCelee®e
efJeJeÀeme nesCeej vemeu³eecegUs Deece®³ee osMee®ee r meÊee Deece®³ee neleele
Demeueer heeefnpes l³eeefMeJee³e osMee®ee DeeefLe&J eÀ, meeceeefpeJeÀ Je Mew#eefCeJeÀ
efJeJeÀeme nesle veener Demes efìUJeÀebveer cnìues nesles. 2 ces 1908 jespeer
efìUJeÀebveer DeJeÀesu³eeuee efMeJepe³ebleer GlmeJe ele `mJejep³e ne ceePee
pevceefmeà nJeÌJeÀ Deens DeeefCe lees ceer efceUJeC eej®e' ner Iees®eleg:met$eer JeÀe³e&¯eÀceele mJejep³ee®ee GuuesKe efìUJeÀebveer JesÀuee Demeuee
lejer l³eeb®³eemeeþer mJejep³e ns meeOeve veJnles l ej les peveles®es O³es³e nesles. munotes.in

Page 44

44


2. yeefn y e e f n < J e À e j c n C e p e s h e j e f J e À ³ e J e m l e t ® e e l ³ e e i e J e ÀjCes, efìUJeÀebveer
cnìues,`hejefJeÀ³e meÊee Je mebIeyeefnveener. Deece®³eeceO³es leMeer leeJeÀoner veener. h ejbleg yeefnDeecner mejJeÀejuee Je"CeerJej DeeCet MeJeÀlees Dee efCe osMee®eer KeeueeJele
®eeueuesueer DeeefLe&JeÀ heefjmLeleer meeJe© MeJeÀl ees.' yeefnmJeosMeer®ee efJeJeÀemener neslees DeeefCe hejefJeÀ ³e jepeJeìer®eer DeLe&J³eJenejner
JeÀesuece[C³eeme ceole nesles. efìUJeÀeb®eer yeefn< JeÀeje®eer JeÀuhevee efJeosMeer
JemletbJej yeefnJeÀjC³eemee"er ceole ve JeÀjCes, v³ee³eeue³eemebyeb Oeer l³eebvee menJeÀe³e& ve
JeÀjCes, JeÀjJemetueermee"er ceole ve JeÀjCes, mejJ eÀejer MeeUebJej yeefnìeJeÀCes lemes®e mejJeÀejuee JeÀesCel³ee®e yeeyelee rle menJeÀe³e& ve JeÀjC³ee®³ee
OeesjCee®ee hegjmJeÀej JesÀuee. efìUJeÀeb®³ee yeefn heÀej cees"s ogceeuee®es ef{ie he[tve jeefnues. cees"cees"³ee J³ee heejer JebÀhev³ee yebo he[u³ee. ³ee
yeefn
3. mJeosMeer
yeefnmJeosMeer Je yeefnceeueeJej yeefnJesÀJeU YeeieCeej veJnles. lej yeefnpees[ueer heeefnpes Demes efìUJeÀeb®es cele nesles. mJeosMeer ®eUJeUer®ee nslet osMeer
J³eeheej Go³eesieOebos ³eeb®ee efJeJeÀeme JeÀjCes D eens JeÀejCe efye´efìMeebveer
osMeeleerue meJe& Go³eesieOebos veä JesÀues nesles. les DeeefLe&JeÀ¢ä³ee [yeIeeF&uee
Deeues nesles. l³eecegUs Öel³esJeÀ veeieefjJeÀeves mJeosMeer Jemlet®ee Jeehej JesÀuee
heeefnpes Demee mebosMe efìUJeÀebveer efouee.

4. je<ì£er³e efMe#eCe
efìUJeÀebveer mJeosMeer Je yeefnefMe#eCee®ee efnjerjerves hegjmJeÀej JesÀuee. l³ee JeÀeUeleerue MeeUe Je
ceneefJeo³eeue³es mejJeÀej®³ee efve³eb$eCeeKeeueer Demeu³eecegUs DeMee MeeUe Je
JeÀe@uespeceOetve efJeÐeeL³ee¥vee je<ì£er³e mebmJe= Àleer, Oece&, Fefleneme, jepeefJeÀ³e
efmLeleer DeeefCe osMeÖesce ³eeyeÎue®es efMe#eCe os C³eele ³esle veJnles. l³eecegUs
Yeejleer³e efJeÐeeL³ee¥vee Deeheu³ee osMee®ee®e Fef leneme ceeefnle vemeu³eecegUs
l³eeb®³eele osMeÖesce JeÀmes efvecee&Ce nesCeej? De mee ÖeMve efìUJeÀebvee neslee.
je<ì£er³e efMe#eCe SKeeo³ee Mew#eefCeJeÀ mebmLes®es D e v e g o e v e y e b o J e À j l e D e m e s munotes.in

Page 45

45

l³eecegUs JeÀesCel³eener MeeUe je<ì£er³e efMe#eCe o sC³eeme le³eej veJnl³ee
DeMeeJesUer mejJeÀejves Devegoeve yebo JesÀues leje r njJeÀle veener, hejblet je<ì£er³e
efMe#eCe osC³ee®es DeeJeenve efìUJeÀebveer DevesJeÀ e f M e # e C e m e b m L e e b v e e J e s À u e s .
efìUJeÀebveer je<ì£er³e efMe#eCe osCeeN³ee DevesJeÀ m e b m L e e b v e e D e e e f L e & J e À c e o l e n e r
JesÀueer.

‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. efìUJeÀeb®ee ®eleg:meg$eer JeÀe³e&¬eÀce Lees[keÌ ³eele meebiee.




3.6 megjle DeefOeJesMeve Je keÀeB@ûesmeceO³es he gÀì 1907

1 9 0 6 ® ³ e e J e À u e J e À Ê e e D e e f O e J e s M e v e e l e o e o e Y e e F & v eewjespeer®³ee
DeO³e#elesKeeueer mJejep³e, mJeosMeer, yeefncenlJee®es "jeJe heeme Peeu³eecegUs peneueJeeoer ie ìe®ee ÖeYeeJe Jee{uee neslee
hejbleg ceJeeU ieìeleerue efheÀjespeMeen cesnleemee jK³ee vesl³eebvee je<ì£meYee
JeÀesCel³eener heefjefmLeleerle peneue ceeiee&Jej p eeT osC³ee®eer F®íe veJnleer
DeeefCe peneue ieìeleerue efyeheerve®ebê heeue, Dej efJebo Ieesle[pees[ ceev³e veJnleer. 1907 ®es DeefOeJesMeve ve eiehetjuee YejCeej nesles.
l³eeÖeceeCes lesLes le³eejer meg© nesleer heCe lesL es peneueJeeo³eeb®ee cees"e ÖeYeeJe
Demeu³eeves ceJeeUebveer De®eeveJeÀ veeiehetjSsJepe er megjleuee DeefOeJesMeve
IesC³ee®eer Iees1907 jespeer meg© Peeues. mJeeieleeO³e#e ceoveceesn ve ceeueJeer³e ³eeb®es YeePeeu³eeJej [e@. jemeefyenejer Ieesiesues. ³eeJesUer peneueebveer ³ee veeJeeuee efJeje sOe cnCetve cees"e ieeWOeU ceepeJeuee
l³eecegUs meYee mLeefiele JeÀjeJeer ueeieueer. l³ee cegUs peneueJeeoer ieì
DemJemLe neslee. meYes®³ee ogmeN³ee efoJeMeer efìUJ eÀebveer DeO³e#e efveJe[eryeeyele
oesve Meyo yeesueC³ee®eer hejJeeveieer ef®e""er hee "Jetve mJeeieleeO³e#eebJeÀ[s
ceeefieleueer heCe l³eeJeÀ[s ogue&#e JesÀues iesues . MesJeìer efìUJeÀebveer J³eemeheer"eJej
®e{tvener efveJe[ efve³eceevegmeej Peeueer vemeu³ee ®es IeesefieeWOeU Jee{uee. ³ee efoJeMeerner DeefOeJesMeve len JetÀye JeÀjeJes ueeieues.
efìUJeÀebveer meeceesHe®eejeves mebIeceJeeUJeeoer efpeodoeruee hesìuesues nesles. l³eebv eer mJeleb$e yew"JeÀ IesTve
peneueJeeo³eebvee JeÀeBûesmeceOetve neJeÀuetve osC³ ee®ee efveCe&³e Iesleuee.
DeMeeÖeJeÀejs megjle DeefOeJesMeveJeele peneue Je c eJeeU ieìeleerue celeYeso
hejeJeÀesìeruee heesn®etve JeÀe@ûesme ogYebieueer. peneue ieì keÀeBûesmeyeensj hesÀJeÀuee
iesuee. je<ì£er³e SsJe̳eeJej ne cees"e DeeIeele ne slee. megjle hegÀìercegUs cee$e munotes.in

Page 46

46

ceJeeUJeeoer vesl³eeb®eer ueesJeÀefÖe³elee Ieìueer Je peneueJeeoer ieì DeefOeJeÀ®e
ÖeYeeJeer yevet ueeieuee.

megjles®³ee DeefOeJesMeveele JeÀeBûesmeceO³es hetÀì he[ uee r ³e e®ee he Àe³eo e
mejJeÀejves IesC³ee®es "jefJeues. mejJeÀejves peneu eeb®eer ®eUJeU
o[heC³eemee"er oceveveerleer®ee DeJeuebye JesÀuee. SJeÀehee"eshee" DevesJeÀ peneue
vesl³eebvee DeìJeÀ JeÀjC³ee®es me$e mejJeÀejves meg © JesÀues. efìUJeÀebvee DeìJeÀ
JeÀjC³eemee"er mejJeÀej mebOeer®eer Jeeì henele nes les. leMeer mebOeer mejJeÀejuee
ueJeJeÀj®e efceUeueer. Kegoerjece yeesme ³ee yebiee ue®³ee ¯eÀebleerJeÀejeves
cegPeHeÌHeÀjhetj ³ee ef"JeÀeCeer SJeÀe Fbûepe v³ee³ eeefOeMeeJej yeeBcye ìeJeÀuee. lees
yeeBcye ®egJeÀer®³ee ceesìej iee[erJej he[u³eeves l ³eeceO³es oesve Fbûepe efðe³ee "ej
Peeu³ee. ³ee yeeBcyemheÀesìecegUs mejJeÀej®es Oeeye s oCeeCeues. ³ee yee@cyemheÀesì
ÖeJeÀjCeer efìUJeÀebveer JesÀmejerceO³es hee®e pene ue DeûeuesKe efueefnues. ³ee
DeûeuesKeeyeÎue 24 petve 1908 meeueer jepeêesne®³ee D e e j e s h e e K e e u e e r
mejJeÀejves efìUJeÀebvee mene JeefìUJeÀeb®eer megìJeÀe 17 ces 1914 jespeer Peeueer. l ³ e e J e s U e r j e < ì £ e r ³ e
®eUJeU Leb[eJeueer nesleer. efìUJeÀebmeejK³ee ueesJ eÀvesl³ee®ee ÖeJesMe
JeÀeBûesmeceO³es Peeu³eeefMeJee³e je<ì£er³e Deeboes ueveeuee Oeej ³esCeej veener ³ee®eer
peeCeerJe Þeerceleer De@veer yesPebì ³eebvee Peeuee r. 1915 meeueer efìUJeÀebveer
JeÀeBûesmeceO³es ÖeJesMe JesÀuee DeeefCe les JeÀeBû esme®es vesles yeveues.

ueKeveew JeÀjej - 1916
jepeefJeÀ³e #es$eeleerue efìUJeÀeb®eer cenlJee®eer JeÀeceefiejer cnCepes
JeÀeBûesme Je cegmeueceeve ³eeb®³eele Peeuesuee ueK eveew JeÀjej nes³e. efye´efìMeeb®es
cegmeueceeve efJecegefmuece ueerie®³ee vesle=lJeele Peeuesuee yeoue DeeefCe legJe&ÀmLeeveeuee ogye&ue
yeveefJeC³ee®ee jefMe³ee Je efye´ìve®ee Öe³elve ³ee I e ì v e e b c e g U s c e g e f m u e c e u e e r i e ® e s
vesles DemJemLe Peeues nesles. ³eeefMeJee³e efìUJeÀ ebveer vegJeÀlee®e JeÀeBûesmeceO³es
Deeheu³ee Deveg³ee³eebmen ÖeJesMe JesÀuee neslee. e fìUJeÀebveerner je<ì£er³e SsJe̳e
Jee{Jetve je<ì£er³e ®eUJeUerme ieleer o³eeJe³ee®eer nesleer. ³eemee"er JeÀeBûesme Je
ueerie ³eeb®eer DeefOeJesMeves ueKeveew ³ee ef"JeÀe Ceer nesJetve ³ee oesve mebIeìveeble
le[pees[ nesJetve SJeÀ JeÀjej JeÀjC³eele Deeuee. le mes®e keÀeBûesmeceOeerue
peneue ieì Je ceJeeU ieì meg×e ueKeveew ³esLes SkeÀ $e Deeues ³eebme ueKeveew
keÀjej Demes mebyeesefOeues peeles. efnbog-cegeqmue ce Sske̳e Je peneue-ceJeeU Sske̳e
ueKeveew ³esLes Peeues cnCetve ueKeveew keÀjejebme Devev³emeeOeejCe cenlJe Deens.


munotes.in

Page 47

47

ueKeveew JeÀjejeves JeÀeBûesme Je ueerie ³ee mebIe ìvee meceeve jepeefJeÀ³e
GefÎ<"ebmee"er ue{t ueeieu³ee.

3.7 nesce©ue ®eUJeU

u e e s . e f ì U J e À e b ® ³ e e p e e r J e v e e l e e r u e n e s c e © u e ® e U J e U ner MesJeì®eer
je<ì£J³eeheer ®eUJeU nesleer. efye´efìMeeb®³ee DeìJ esÀletve megìJeÀe Peeu³eeveblej
efìUJeÀebvee je<ì£er³e ®eUJeU Leb[eJeu³ee®es efomeu es. l³ee®eJesUer l³eebveer
mJejep³ee®eer ceeieCeer JeÀ©ve je<ì£er³e Deeboesuev e meg© JeÀjC³ee®es "jefJeues
l³eemee"er ceneje<ì£ele efìUJeÀebveer Je ceêemeceO³ es [e@. yesPebì ³eebveer nesce©ue
ueerie®eer mLeehevee JesÀueer. efye´ìerMe meece´ep³ eeDebleie&le mJeMeemeerle jep³ee®ee
opee& meveoMeerj ceeiee&ves efceUJeCes, l³eemee"er pevepeeie=leer Je mebIeìve JeÀjCes
ns GoosMe Ieesefpeesjoej Öe®eej JesÀuee. efìUJeÀeb®³ee ÖeYeeJeecegU s nesce©ue ®eUJeU
ceneje<ì£e®³ee JeÀeveeJeÀesheN³eele peeTve heesnes® eueer. SJeÀ JemebIeìvesle 14 npeej meom³e meeceerue Peeues. ueesJ eÀefÖe³elesle nesce©ue
ueerieves keÀeB@ûesmeueener ceeies ìeJeÀues Je je<ì £er³e ®eUJeUer®es vesle=lJe efìUJeÀ Je
yesPebì ³eeb®³eeJeÀ[s Deeues.

efìUJeÀ ³eeb®³ee JeÀe³ee&®es cetu³eceeheve
Yeejlee®³ee je<ì£er³e ®eUJeUerleerue peneue efJe®ee jmejCeer®es ÖecegKe
vesles cnCetve ueeskeÀceev³e efìUJeÀebveer heÀej ce es"s JeÀe³e& JesÀues. l³eebveer ue{eJet
je<ì£Jeeoe®³ee veJeerve heJee&®ee ÖeejbYe JesÀuee. Deeheu³ee efJe®eejeb®ee Öemeej
JeÀjC³eemee"er lemes®e ueesJeÀpeeie=leer JeÀjC³eeme e"er efìUJeÀebveer `JesÀmejer' Je
`ceje"e' ³ee Je=Êehe$eeb®ee ceeO³ece cnCetve Jeehej J e s À u e e . j e < ì £ J e À e ³ e e & u e e
efve:mJeeLeeaheCes Jeentve IesCeeN³ee le©Ceeb®eer e fhe{er le³eej JneJeer, lemes®e
je<ì£er³e SsJe̳e Ie[tve ³eeJes ³eemee"er l³eebveer efMeJepe³ebleer DeeefCe ieCesMeeslmeJe
meg© JesÀues. 1905 les 1920 ³ee keÀeUele keÀeBie´sm eJej l³eeb®³ee vesle=lJeeb®ee
He´YeeJe neslee. l³eebveer DeveskeÀ ke´ÀebleerkeÀej keÀebvee iegHleHeCes ceole kesÀueer nesleer.
l³eebveer Yeejleer³e pevelesle efye´efìMe meÊesefJe ª× He´®eb[ DemebleeskesÀuee cnCevet®e ueb[ve ìeFcme®es He´efleefveOeer JnsueWìeFve ef®ejesue ³eebveer
l³eebvee `Yeejleer³e DemebleesYeejleer³e pevelesle efye´efìMemeÊesyeÎue He´®eb[ D emebleesYeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU Deeke´ÀcekeÀ yeveJeuee r. Dee³eg<³ee®³ee MesJe®³ee
#eCeeHe³e¥le l³eebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU er®es keÀe³e& kesÀues. DeMee ceneve
vesl³eeb®ee ce=l³et 1 Dee@iemì 1920 jespeer Peeuee. l ³ e e b ® ³ e e c e = l ³ e g c e t U s
Yeejleer³e je<ì£er³e ®eUJeUerleerue efìUJeÀ heJee&® ee Deble nesJetve ieebOeerpeeR®³ee
veJe³egieeuee meg©Jeele Peeueer. munotes.in

Page 48

48


‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. yeeU iebieeOej efìUkeÀ ³eeb®es ³eesieoeve Lees[ke̳ eele meebiee.



3.8 meejebMe

keÀeBie´smeJej He´ejbYeer®³ee keÀeUele vescemle ves l³eeb®ee He´YeeJe neslee.
l³eebvee efye´efìMe mejkeÀej efJeª× mebIekeÀªve DeeHeu³ee keÀener ceeieC³ee ceev³e keÀªve Ie sleu³ee. keÀeueelebjeves
keÀeBie´smeceOeerue uees. efìUkeÀ, ueeuee uepeHelej e³e Je efyeHeerve®ebê Heeue ³ee
vesl³eebvee keÀeBie´sme®es efye´efìMeeyeÎue®es ceJe eU OeesjCe Hemeble veJnles. l³eebveer
DeeHeu³ee jepekeÀer³e ceeieC³ee ceev³e keÀªve IesC³ eemeeþer efye´efìMeeefJejesOeer
mebIeJee{le®e iesues Je 1905 veblej keÀeBie´smeJej peneu e vesl³eeb®es Je®e&mJe efvecee&Ce
Peeues. 1905 les 1920 ³ee keÀeueKeb[ele peneue keÀe Bie´sme®³ee
vesle=lJeeKeeueer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU Deek e´ÀcekeÀ yeveueer. uees.
efìUkeÀebveer efye´efìMeebkeÀ[s `Jemeenleer®³ee mJe jep³ee®eer' ceeieCeer kesÀueer.
mJeosMeer Je yeefnDeLee&ves ³ee keÀeUele mJeeleb$³e Deeboesueve leerJ e´ Peeues. peneueJeeÐee®³ee
®eUJeUercegUs Yeejleer³e je<ì^JeeÐeeceO³es veJeer D eelceefJeMJeemee®eer YeeJevee
efvecee&Ce Peeueer. pevelesceO³es efye´efìMeeyeÎue DemeCeejer Ye³ee®eer YeeJevee keÀceer
Peeueer. ueeskeÀeb®ee je<ì^er³e ®eUJeUerleerue menY eeie kee{uee. efye´efìMeebMeer leerJe´
mebIeefye´efìMeebMeer menkeÀe³ee&SsJepeer mejkeÀej®³ee D ev³ee³eHetCe& OeesjCeeuee He´eflekeÀej
keÀjC³ee®es OeesjCe DeJeuebefyeC³eele Deeues. Yeejl eer³e meceepeeleerue Jee{l³ee
DemebleesYeejleer³e jeä^er³e ®eUJeUerleerue peneueJeeoer keÀ eueKeb[ cenÊJee®ee ìHHee
ceeveuee peelees.

3.9 ÒeMve

(1) peneueJeeoer keÀeBûesme®³ee Go³ee®eer keÀejCe e fceceebmee Ðee.
(2) peneueJeeoer leÊJe%eeveeJej meefJemlej efìHe ef uene.
(3) peneueJeeoer keÀeBûesme®³ee keÀe³ee&®es cegu³ec eeHeve keÀje.
(4) yeeU iebieeOej efìUkeÀ ³eeb®es peneueJeeoer keÀ eueKeb[eleerue ³eesieoeve
mHeä keÀje. munotes.in

Page 49

493.10 meboYe& met®eer
(1) efyeHeerve ®ebê Je Flej ,Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e
(2) efyeHeerve ®ebê, DeceuesM eef$eHeeþer, ye©Ce [s: mJeeleb$³ee®ee ue{e
(3) ûeesJnj DeeefCe yesunskeÀj: DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
(4) megceve JewÐe Je Meeblee keÀesþskeÀj:
1) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920)
2) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 -1947)
(5) megefcele mejkeÀej: DeeOegefvekeÀ Yeejle
(6) [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej: DeeOegefvekeÀ efnbogmleeve®ee Fefleneme
(7) Oevebpe³e Dee®ee³e&: DeeOegefvekeÀ Yeejle (1750 -1950)
munotes.in

Page 50

50

4

¬eÀebleerkeÀejer jeä^Jeeo

ÒekeÀjCee®eer j®evee
4.0 GefÎäs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUer®ee Giece Je GefÎäîes
4.3 cenejeä^eleerue ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeU
4.4 HebpeeyeceOeerue ¬eÀebeflekeÀejkeÀ
4.5 yebieeueceOeerue ¬eÀebeflekeÀejkeÀ
4.6 HejosMeele keÀe³e&jle Demeuesu³ee ¬eÀebeflekeÀe jer ®eUJeUer
4.7 meejebMe
4.8 ÒeMve
4.9 meboYe& met®eer
4.0 GefÎäs
(1) ¬eÀebleerkeÀejer jeä^Jeeoe®ee Giece Je l³ee®eer J³eeHleer ³ee®eer peeCeerJe nesCes.
(2) cenejeä^, Hebpeeye Je yebieeue Òeebleeleerue je ä^Jeeoer ¬eÀebeflekeÀejkeÀeyeÎue ceeefnleer
efceUCes.
(3) ³egjesHe Je DecesefjkeÀe ³ee osMeeleerue Yeejle er³e ¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®³ee keÀe³ee&yeÎue
ceeefnleer efceUCes.
(4) ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®eer J³eeHleer Je l³ee b®es ³eesieoeve ³ee®eer peeCeerJe nesCes.

4.1 ÒemleeJevee
Y e e j l e e l e e r u e H e j k e À e r ³ e j e p e m e l l e e G u e L e t v e ì e k e À C³eemeeþer Je Yeejleer³e
mellesuee cegkeÌle keÀjC³eemeeþer Yeejleele Deveske À ¬eÀebefleJeerj efnjerjerves Heg{s Deeues.
DeeHeu³ee meJe&mJee®ee l³eeie keÀªve osMeemeeþer ne wleelce HelkeÀjues. Yeejleer³e
leªCeebveer megª kesÀuesueer ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeU n s Y e e j l e e r ³ e F e f l e n e m e e l e e r u e S k e À munotes.in

Page 51

51

cenlJee®eer Ieìvee Deens. F.me.1857®ee meMem$e GþeJ e cees[tve keÀe{u³eeveblej
yeuee{îe uepeeCeerJe Yeejleer³eebvee Peeueer. ¬eÀebleerkeÀejke Àebvee meveoMeerj ceeiee&ves efye´ìerMe DeeHeCeeme
mJeeleb$³e osleerue ³eeJej efyeueketÀue efJeMJeeme veJnlee. Yeejleele jep³ekeÀejYeej
keÀjCeeN³ee Fbûepeebvee osMe mees[tve peeC³eeme Yee ie Hee[Ces ns l³eeb®es ÒecegKe GÎerä
nesles. ceJeeU Je peneue ³eeb®³ee ieìekeÀ[tve efye´ ìerMe mejkeÀejJej keÀesCeleener HeefjCeece
nesle veener. ³eeGueì mejkeÀej yebieeue®eer HeÀeUCe er, efJeoîeeHeerþ keÀe³eoe, Huesie®³ee
meeLeerceOeerue Del³ee®eej ³ee ieesäer Deceeveg<³eH eCes Heg{s jsìle nesles. l³eecegUs 19J³ee
MelekeÀeleerue DeKesjer®³ee keÀeueKeb[eHeemetve®e O e[e[er®es leªCe meMem$e
ÒeeflekeÀeje®³ee ceeiee&keÀ[s JeUues nesles. l³eeb® ³ee ceeveeves efye´ìerMeeb®eer leekeÀle DeHeÀeì
nesleer Je ³ee®eer ¬eÀebeflekeÀejkeÀebvee HetCe& pe eCeerJe nesleer HeCe DeeHeu³ee ke=Àl³eecegUs pevece le
peeie=le nesF&ue Je DeeHeu³ee DeelceyeefueoeveecegU s ueeskeÀebleerue efve<¬eÀer³elee otj nesTve
les ef¬eÀ³eeMeerue yeveleerue DeMeer l³eebvee DeeMe e nesleer. pegueceer jep³ekeÀl³ee¥®eer nl³ee ner
efnbmee vemetve ceele=Yetceer®³ee mJeeleb$³eemeeþer e f l e ® ³ e e H e g $ e e b v e e r k e s À u e s u e s S k e À H e e f J e $ e
keÀle&J³e ³ee ¢äerves ¬eÀebeflekeÀejer ke=Àl³eebkeÀ [s Henele.

4.2 ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUer®ee Giece Je GÎeräîes
Y e e j l e e ® e e r c e e s þ î e e Ò e c e e C e e J e j n e s C e e j e r D e e e f L e &keÀ Je jepekeÀer³e efHeUJeCetkeÀ Je
Yeejleeleerue pevelesJej ueeouesueer iegueeceefieje r ³eecegUs ¬eÀebeflekeÀejkeÀ Hesìtve Gþues.
Yeejle osMe ne efye´ìerMeebveer Mem$eyeUeves efpebk eÀuesuee Demetve lees l³eeves®e o[Heuee
peeF&ue DeMeer oHeexkeÌleer efye´ìerMe DeefOekeÀeje r keÀjerle Demele. l³eele®e meeceev³e
peveles®eer GHeemeceej, ognesleer. ³ee®e keÀeueeJeOeerle Je=ÊeHe$eebletve efy e´ìerMeeb®³ee Dev³ee³e OeesjCeebJej ÒekeÀeMe
ìekeÀCeejs uesKe ³esle Demele. yebieeueceO³es yebef keÀce®ebê ®eìpeea, cenejeä^ele
efJeyeveues. ³eeefMeJee³e Dee³eue¥[, Fìeefue³eve Je Dec esefjkeÀve ¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®es ®eeefj$e
l³eebvee mHetÀefle&oe³ekeÀ Jeeìle Demele. ¬eÀebefle keÀejer le©Ce ns keÀÆj jeä^Jeeoer nesles.
iegueeceefiejerHes#ee cejCe HelkeÀjCes ns l³eeb®es ye´ero nesles. osMee®³ee mJeeleb$³eemeeþer
onMeleJeeoer ke=Àl³es Deiel³ee®es Deens Je DeMeer k e=Àl³es keÀjCes ner ceele=Yetceer®³ee
mJeele$³eemeeþer Demeu³eeves les HeeHe vemetve Heef Je$e keÀle&J³e Demeu³ee®eer l³eeb®eer YeeJevee
nesleer. meceeHeeleeleerue DeefmLejlee Je ieeWOeU ³ eeb®eer peeCeerJe efye´ìerMe jep³ekeÀl³eeb&vee
JneJeer Demeener l³eeb®ee Òe³elve neslee. jepekeÀer ³e mJeeleb$³e Je meeceeefpekeÀ mecelee ³ee
lelJeeves ceekeÌme&Jeeoer ¬eÀebeflekeÀejkeÀ YeejeJe uesues nesles. l³eeb®es peerJeve cnCepes mee#eele
ce=l³egMeer DeefJejle Pegbpe nesleer. iegHle mebIeì vee GYeejCes, l³eebvee ÒeefMe#eCe osCes,
Mem$eem$es le³eej keÀjCes, HejosMeeletve Mem$es Dee ³eele keÀjCes, DeeHeu³ee ¬eÀebeflekeÀejer
efueKeeCeeves pevelesle efye´ìerMe MeemeveeefJe©× D emebleesDee@efHeÀme®³ee eflepeesN³ee uegìCes. jsuJesJej nuu ee keÀjCes ner l³eeb®eer keÀe³e&He×leer nesleer. munotes.in

Page 52

52

pegueceer DeefOekeÀeN³eebvee þej ceejCes ns keÀe³e& osKeerue ¬eÀebeflekeÀejkeÀ keÀjle Demele.
DeeHeu³ee ke=Àl³eeb®³ee HeefjCeeceeb®eer l³eebvee H etCe& peeCeerJe nesleer. Demes Demetvener
ceele=Yetefcemeeþer meJe&mJee®ee l³eeie keÀjCes ns® e l³eeb®es ye´ero nesles. efye´ìerMeebkeÀ[tve
HekeÀ[ues iesu³eeJej nmelecegKeeves l³eebveer ce=l³ etuee keÀJeìeUues. keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer
efYeleer DeLeJee lecee ve yeeUielee les HeÀemeeJej iesues. me®®es jeä^Jeeoer ¬eÀebeflekeÀejer
DeKesjHe³e¥le efye´ìerMeebvee MejCe ve peelee DeLeJ ee neueDeHesäebvee meeceesjs iesues.
DeeHeu³ee ceele=Yetceermeeþer peerJeve meceHe&Ce ke ÀjC³eemeeþer Hegvne SkeÀoe ³ee®e osMeele
pevce IesC³ee®eer ceefve Y e e j l e e l e e r u e ¬ e À e b l e e r k e À e j k e À e b ® ³ e e ® e U J e U e r m e 1 9J³ee MelekeÀe®³ee
meg©JeeleerHeemetve®e meg©Jeele Peeueer nesleer cee $e 1905 veblej l³eeb®eer J³eeHekeÀlee
Jee{ueer.

4.3 cenejeä^eleerue ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeU
Y e e j l e e c e O ³ e s ¬ e À e b l e e r k e À e j e r ® e U J e U e r ® e s u e e s C e 1857®³ee yeb[eveblej ceesþîee
ÒeceeCeele Hemejues. Yeejleele efyenej Je PeejKeb[ ³esLeerue efyejmee cegb[e ³ee ceneve
DeeefoJeemeer mecegne®³ee ¬eÀebeflekeÀejkeÀebves ¬e Àebleer®eer meg©Jeele kesÀueer. 1894ceO³es
l³eebveer meJe& DeeefoJeemeer yebOegvee SkeÀ$e Ies Tve ³ee ue{îee®eer meg©Jeele kesÀueer.
cenejeä^elener jeceesMeer, efYeuue ³eebveer DeeHeu³ ee DeefmlelJee®es ue{s-efye´ìerMeebefJejesOeele
efoues. Gceepeer veeF&keÀ ³ee ¬eÀebleerJeerjeves je ceesMeer yesj[ meceepeeuee meesyele IesTve
¬eÀebefleme meg©Jeele kesÀueer. Heg{s keÀener efoJe meele®e JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eebveer
yeb[e®ee PeW[e GYeejuee.
4.3.1 JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eeb®es yeb[ (18 45-1883)
J e e m e g o s J e y e U J e b l e H e À [ k e s À n s e f y e ´ ì e r M e m e w v ³ e e le veeskeÀjer keÀjle nesles. l³eeb®eer
DeeF& ce=l³etMe³³esJej He[u³eeJejosKeerue Meemeveev es l³eebvee DeeF&®eer Yesì IesC³eemeeþer
jpee veekeÀejueer. ³ee®ee l³eeb®³ee ceveeJej ceesþe HeefjCeece Peeuee Je l³eebveer efye´ìerMeeb®eer
veeskeÀjer mees[tve efoueer. ojc³eeve HeefM®ece cen ejeä^ele 1876®³ee megceejeme ceesþe
ogveener. ³eeJesUsme efye´ìerMe MeemeveeefJejesOeele ueeskeÀebceOes DemebleesPeeues nesles. jeceesMeer ceb[UeRceO³es efvecee&Ce Peeuesuee ÒeKej efye´ìerMeefJejesOener l³eebvee
peeCeJeuee. Metj jeceesMeer ceb[UeRvee meesyele Ies Tve l³eebveer meeJekeÀej Je Þeerceble ³eeb®³ee
IejeJej ojes[s Ieeleues Je l³eeletve efceUeuesu³ee mebHeÊeerceOetve Mem$eem$e efJekeÀle
Iesleueer. meMem$e ouee®eer mLeeHevee keÀ©ve mebosM eJenvee®³ee leeje lees[Ces, leg©bie
HeÀes[tve kewÀo³eebvee cegkeÌle keÀjCes Je efye´ìer MeefJejesOeer ue{îeele l³eebvee meceeefJeä keÀjCes
DeMeer ³eespevee l³eebveer DeeKeueer.
e f y e ´ ì e r M e M e e m e v e e e f J e j e s O e e l e p e v e l e s l e n e r D e m e b leesHeefM®ece cenejeä^ele OeefvekeÀebJej ojes[s ìeketÀv e HeÀ[kesÀ og

Page 53

53

Hewmee ³ee®es JeeìHe keÀ© ueeieues. ³ee Heeée&Yetce erJej efye´ìerMe mejkeÀejves l³eeb®eer Oeemleer
Iesleueer Je JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eebvee H ekeÀ[C³eeme mene³³e keÀjCeeN³eebmen jesKe
yeef#eme efoues peeF&ue Demes peenerj kesÀues. leje r osKeerue l³eeb®ee þeJeefþkeÀeCee ueeieuee
veener. DeKesjerme 20peguew 1879 jespeer ieeCeieeHe tj ³esLeerue SkeÀe cebefojele leeHeeves
ûemle DeJemLesle [@efveDeue ³ee Fbûepe DeefOekeÀeN³ eeves l³eebvee HekeÀ[ues. keÀesìe&ves l³eebvee
pevceþsHes®eer efMe#ee þesþeJeueer. leg©bieele l³ee b®ee Deel³ebeflekeÀ íU Peeuee. DeKesjerme
HesÀye´gJeejer 1883 meeueer l³eeb®ee ce=l³et Peeuee . l³eeb®³ee yeb[eves Fbûepeebvee $emle kesÀues
nesles. ueeskeÀebvee mebIeefìle keÀ©ve l³eebveer Fb ûepeebHeg{s peyejomle DeeJneve GYes kesÀues
nesles. DeLekeÀ Òe³elveeves efye´ìerMeebveer l³eeb® ee GþeJe o[Hetve ìekeÀuee neslee.
4.3.2 efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj (1883-1966)
m J e e l e b $ ³ e J e e r j m e e J e j k e À j ³ e e b v e e r Y e e j l e e r ³ e m J e eleb$³eeue{îeele ceesuee®eer
keÀeceefiejer yepeeJeueer. l³eeb®ee pevce 28ces 188 3 ceOes veeefMekeÀ efpeu¿eeleerue Yeietj
³ee ieeJeer Peeuee. ®eeHesÀkeÀj yebOetb®³ee yeefueo eveeHeemetve Òesefjle nesTve l³eebveer
1899ceOes veeefMekeÀ ³esLes efce$ecesUeJee mebIeìve e mLeeHevee kesÀueer. meMem$e ¬eÀebleer ns
l³eeb®es ÒecegKe GÎeräîe nesles. Fìeueerleerue ¬eÀe bleerkeÀejer peesmesHeÀ ce@efPeveer ns l³eeb®es
ÒesjCeemLeeve nesles. meMem$e ¬eÀebefleefMeJee³e Ye ejleeuee mJeeleb$³e efceUeCeej veener ³eeJej
l³eeb®ee þece efJeMJeeme neslee. 1904ceO³es l³eebve er DeefYeveJe Yeejle ner ¬eÀebeflekeÀejer
mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer. ceneefJeoîeeue³eerve e fMe#eCeemeeþer l³eebveer HegC³eeleerue
HeÀi³eg&meve keÀe@uespeceO³es ÒeJesMe Iesleuee. Heg {s 1906ceOes Heg{erue efMe#eCeemeeþer les
Fbiueb[uee iesues lesJne l³eeb®es yebOet ieCesMe me eJejkeÀj ³eebveer DeefYeveJe Yeejle mebIeìves®es
keÀe³e& megª þsJeues. cenejeä^ele Je cenejeä^eyeens j DeefYeveJe Yeejle mebIeìves®³ee
MeeKee mLeeHeve kesÀu³ee. le©Ceebvee ¬eÀebleerkeÀe³ ee&le meceeefJeä keÀ©ve ¬eÀebleeruee ®eeuevee
osCes ns DeefYeveJe Yeejle mebIeìves®es ÒecetKe Gef Îä yeveues.
m e e J e j k e À j o s K e e r u e F b i u e b [ c e O ³ e s j e n t v e ¬ e À e b l e e r keÀe³ee&uee ceole keÀjerle Demele.
DeefYeveJe YeejleleHexÀ Heeb[gjbie ceneosJe yeeHeì ³eebvee yee@cye ÒeefMe#eCeemeeþer He@efjme ³esLes
HeeþJeC³eele Deeues. lesLes yeeHeìebveer nsce®ebê o eme Je efcePee& Deyyeeme ³ee Yeejleer³e
¬eÀebeflekeÀejkeÀebmeesyele jentve yee@cye le³eej k eÀjC³ee®³ee He×leer®eer ceenerleer osCeejs SkeÀ
He$ekeÀ Fbûepeerle DevegJeeoerle keÀ©ve Iesleues Je l ³ e e ® ³ e e Ò e l e e r Y e e j l e e c e O ³ e s
¬eÀebeflekeÀejkeÀebvee osC³ee®eer J³eJemLee kesÀuee r. meeJejkeÀjeb®es yebOet iesCesMe meeJejkeÀj
³eebvee mJeeleb$³eÒesceer keÀefJelee Òeefme× kesÀu³ eeyeÎue efye´ìerMe mejkeÀejves pevceþsHes®eer
efMe#ee þesþeJeueer. ³ee ÒekeÀejeceeies veeefMekeÀ® ee keÀueskeÌìj pe@keÌmeve Je efJeu³ece keÀPe&ve
yee³eueer ne osKeerue neslee. ³ee®ee met[ cnCetve D eveble ue#ceCe keÀevnsjs ³eeves
pe@keÌmeveuee þej kesÀues. ceoveueeue efOebûee ³eev es peguew 1902ceO³es keÀPe&ve Jee³eueer
³eeuee ieesUer Ieeuetve þej kesÀues.
munotes.in

Page 54

54

F b e f [ ³ e e n e T m e n s Y e e j l e e r ³ e ¬ e À e b e f l e k e À e j k e À e b ® e s cenlJee®es kesÀvê nesles. Fbef[³ee
neTmeceO³es iegHleHeCes yebogkeÀe ®eeueJeCes Je yee @cye le³eej keÀjC³ee®es ÒeefMe#eCe osC³eele
³esle nesles. Deveble keÀevnsjs Je ceoveueeue efOeb ûee ns Fbef[³ee neTme®es meom³e nesles.
meesyele DeefYeveJe Yeejlee®³ee keÀener meom³eebvee osKeerue efMe#ee Peeu³ee. meeJejkeÀjebvee
Fbûepeebveer Fbiue[ceO³es®e kewÀo kesÀues Je l³eeb® ³eeJej pe@keÌmeve®³ee Kegvee®ee DeejesHe
þsJeC³eele Deeuee. l³eeb®³eeJej Keìuee ®eeueJeC³eem eeþer l³eebvee yeesìerle Hejle
HeeþJeC³eele Deeues. ÖeÀebmepeJeU Demeuesu³ee ceeme xefueme yebojele Heesn®etve
meeJejkeÀjebveer mecegêele G[er ceeªve megìkesÀ®ee Oee[meer Òe³elve kesÀuee. cee$e
efye´ìerMeebveer l³eebvee Hegvne HekeÀ[ues Je veeef MekeÀuee l³eeb®³eeJej Keìuee ®eeueJeuee.
l³eebvee 1911ceOes 50JeDeboceeve®³ee leg©bieele keÀjC³eele Deeueer. 1928³e sLes l³eeb®eer jJeeveieer jlveeefiejer®³ee
leg©bieele keÀjC³eele Deeueer. Heg{s 1937 ceOes l³e e®eer megìkeÀe keÀjC³eele Deeueer.
l³eeveblej l³eebveer efye´ìerMe meÊesefJe©×®³ee meb IecenemeYee ³ee mebIeìves®es DeO³e#eHeo mJeerkeÀejues .
4.3.3 ®eeHesÀkeÀj yebOet :
u e e s k e À c e e v ³ e e f ì U k e À ³ e e b ® ³ e e k e s À m e j e r J e c e j e þ e ³ee Je=ÊeHe$eeletve ueeskeÀpeeie=leer
nesle nesleer. mejkeÀej®³ee o[HeMeenerves ueeskeÀ m ebleHle Peeues nesles. ³eele Huesieves
osMeele Lewceeve Ieeleues nesles. Huesieûemleebvee mejkeÀejves ob[sueMeener JeeHeªve DeeCeKeer
$emle kesÀues. ³eecegUs jB[ ³eeb®³eeJej ®eeHesÀkeÀj yebOetveer HegC³eele ieesȳee Pee[u³ee Je
l³eeuee þej kesÀues ³eeveblej efye´ìerMeebveer Òe®e b[ ÒeceeCeele o[HeMeener meg© kesÀueer.
jB[®³ee KegveeÒekeÀjCeer efìUkeÀebvee osKeerue oer[ J e < e e & ® e e r e f M e # e e o s C ³ e e l e D e e u e e r
®eeHesÀkeÀj yebOetvee ³eeÒekeÀjCeer HeÀeMeer®eer ef Me#ee osC³eele Deeueer.
mesveeHeleer Heeb[gjbie yeeHeì : m e s v e e H e l e e r y e e H e ì n s m e M e m $ e ¬ e À e b l e e r ® ³ e e l e l J e eves
YeejeJeues nesles. ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUermeeþer Mem$e DemeCes cenlJee®es Deens. yee@cyecegUs
efJeOJebme DeefOekeÀ ceesþd³ee ÒeceeCeele neslees c nCetve l³eebveer yee@cye le³eej keÀjC³ee®es
ÒeefMe#eCe IesC³ee®es þjJeues. yeeHeìebveer Yeejlee le yee@cye le³eej keÀjC³ee®es þjJeues.
1908 veblej yeeHeì cenelcee ieebOeeR®³ee vesle=lJee Keeueer keÀe³e&jle Peeues.
4.3.4 efMeJejece njer jepeieg© :
H e g C e s e f p e u ¿ e e l e K e s [ ³ e s L e s e f M e J e j e c e n j e r j e p e ieg© ³eeb®ee pevce 1908ceO³es
Peeuee. DecejeJeleer ³esLeerue nvegceeve J³ee³eeceM eeUsle l³eebveer ceoe&veer KesUe®es efMe#eCe
Iesleues. l³eebveer mesJeeoueelener keÀece kesÀues. e f n b o g m L e e v e m e e s M e e e f u e m ì e f j H e y u e e r k e À v e
HeeìeaMeer mebyebOe Deeu³eeJej les ®ebêMesKej DeePe eo, mejoej Yeieleefmebie Je megKeosJe
³eeb®es menkeÀejer yeveues. mee³eceve keÀefceMeve®e e efveueeuee uepeHeleje³e ³eebveer cees®ee& keÀe{uee nesl ee. ³eeceO³es Peeuesu³ee ueeþernu³eele
ueeuee uepeHeleje³e ce=l³egcegKeer He[ues. ³ee®ee y eouee cnCetve jepeieg© Je Yeieleefmebie
³eebveer meB[me&®eer ieesUer Ieeuetve nl³ee kesÀuee r. jepeieg© ³eebveener HekeÀ[C³eele Deeues.
23cee®e& 1931 jespeer ueenesj®³ee leg©bieele l³eebv ee HeÀeMeer osC³eele Deeueer. munotes.in

Page 55

55



4.4 HebpeeyeceOeerue ¬eÀebeflekeÀejkeÀ
Ò e L e c e c e n e ³ e g × m e b H e l e e ® e F b û e p e e b v e e r 1 9 1 9 c e O e s jewuesì keÀe³eoe Heeme keÀ©ve
J³ekeÌleer mJeeleb$³eeJej Ieeuee IeeueC³ee®ee Òe³el ve kesÀuee. 13 SefÒeue 1919 jespeer
Dece=lemejuee peeefue³eveJeeuee yeeiesle 20npeej ue eskeÀ jewuesì keÀe³eoîee®ee efvekeÀjC³eemeeþer SkeÀ$e peceues Demelee pevejue [e³ej ³ e e F b û e p e D e e f O e k e À e N ³ e e v e s
peceeJeeJej ieesȳeeb®³ee HewÀjer Pee[u³ee. l³eele MeskeÀ[es ceeCemes ceejueer iesueer. pevejue
[e³ej®³ee ngkegÀceevegmeej HepeeyeceOes o[HeMeener® es HeJe& meg© Peeues. ³ee meJe& ieesäeR®ee
HebpeeyeceOeerue le©CeebJej HeefjCeece nesle neslee .
H e b p e e y e c e O e s 1 9 0 4 c e O ³ e s ® e S k e À i e g H l e ¬ e À e b e f l e k eÀejer mebIeìvee mLeeHeve Peeueer
nesleer. ueeuee njo³eeU, Deefpeleefmebie, DebyeeÒem eeo ns l³ee®es meYeemeo nesles.
ieebOeeR®³ee DemenkeÀej ®eUJeUerves DeHesef#ele Hee fjCeece meeOeuee veener ns Heentve
¬eÀebeflekeÀejkeÀebveer meef®evêveeLe mesve ³eeb®³e e vesle=lJeeKeeueer Òe³elve meg© kesÀues.
¬eÀebeflekeÀejkeÀebvee Mem$eem$es efceUJeC³eemeeþer Hewmee nJee neslee. jeceÒemeeo efyeeqmceue
³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer keÀekeÀesjer mìsMevepeJ eU jsuJesJej nuuee keÀ©ve 1925ceO³es
mejkeÀejer eflepeesjer uegìC³eele Deeueer. ³eeÒekeÀ jCeer jeceÒemeeo efyeeqmceue, jepeWvê
ueeefnjer Je DeMeHeÀekeÀ Guuee Keeve ³eebvee HeÀeMe er®eer efMe#ee Peeueer.
m e e ³ e c e v e k e À e f c e M e v e c e O ³ e s m e J e & ® e m e o m ³ e e f y e ´ ì e rMe nesles l³eecegUs pevecele
KeJeUues nesles. ueeuee uepeHeleje³e ³eebveer ³ee k eÀefceMeve®ee efvepeceuesu³ee cees®ee&®es vesle=lJe kesÀues. l³eeceO³ es l³eeb®³eeJej Peeuesu³ee ueeþernuu³eele
l³eeb®ee ce=l³et Peeuee. l³eeb®³eeJej nuuee keÀjCee N³ee meeB[me& ³ee DeefOekeÀeN³eeuee
Yeieleefmebie Je jepeieg© ³eebveer þej kesÀues. 8Se fÒeue 1930ceOes efouueerleer
keÀe³eosceb[Uele Yeieleefmebie Je yeìgkesÀéej oÊe ³ eebveer yee@cyemHeÀesì Ie[Jetve DeeCeuee.
23 cee®e& 1931 jespeer Yeieleefmebie, jepeieg© Je m egKeosJe ³eebvee HeÀeMeer osC³eele
Deeueer.
e f n o g m L e e v e m e e s M e e e f u e m ì e f j H e y u e e r k e À v e D e m e e s e f MeSMeve Yeieleefmebie jepeieg©,
®ebêMesKej DeePeeo Je Flej DeveskeÀ leªCe efnbogmL eeve meesMeeueermì efjHeyueerkeÀve
DemeesefmeSMeve ³ee ¬eÀebeflekeÀejer mebIeìves®es m eYeemeo nesles. YeejleeceOes jeä^J³eeHeer
¬eÀebleer DeeCeC³ee®eer iejpe nesleer. YeejleeceOes jeä ^J ³ee He e r ¬e Àe b lee r Dee Ce C³ee®e e r ie jpe
Deens Je l³eemeeþer Mem$e neleer IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee melles®es les Kebos HegjmkeÀlex
nesles. cee$e l³eemeesyele meceepeeleer oeefjêîe, k egÀHeesmecem³eener megìu³ee Heeefnpesle Demee meeceeefpeke À efJe®eej l³eeb®ee ÒesjCeem$eesle neslee.
³eeletve®e les meceepeJeeoer efJe®eejebkeÀ[s Deeke= Àä Peeues.
munotes.in

Page 56

56

4.5 yebieeueceOeerue ¬eÀebeflekeÀejkeÀ
y e b i e e u e c e O ³ e s u e e @ [ & k e À P e & v e ® ³ e e D e e l e l e e ³ e e r O e esjCeebcegUs pevecele Òe#egyOe Peeues
nesles. l³ee®ee meece´ep³eJeeoer efJe®eejmejCeer Je y e b i e e u e ® ³ e e H e À e U C e e r ® e s O e e s j C e ³ e e c e g U s
yebieeueer le©Ce mebleHle nesles. efye´ìerMe meece´ ep³eJeeoer OeesjCeebvee ÒeKej efJejesOe
keÀjCeeN³ee ®eUJeUerHewkeÀer DevegefMeueve meefcele er ner SkeÀ ÒecegKe mebmLee nesleer.
keÀuekeÀÊee Je {ekeÀe ner l³eeb®eer cenlJee®eer keW Àvê nesleer. 1902 meeueer
keÀuekeÀll³eeceOes DevegMeerueve meefceleer keÀe³e& jle nesleer. ³egieeblej ³ee Heeef#ekeÀeceOetve Je
DevegMeerueve meefceleer®ee keÀe³e&¬eÀce Je jepekeÀ er³e celeÒeCeeueer Òeefme× nesle nesleer. {ekeÀe
³esLeerue DevegMeerueve meefceleer®³ee MeeKesves Òe Kej ¬eÀebeflekeÀejer jepekeÀer³e keÀe³e&¬eÀce
neleer Iesleuee neslee. efye´ìerMe jepeJeìer®³ee De eefLe&keÀ kesÀvêeJej nuues keÀ©ve
osMekeÀe³ee&meeþer Hewmee GYee keÀjCes ns l³eeb®es ÒecegKe keÀe³e& nesles. yebkeÀerce®ebê ®e@ìpeea
³eeb®³ee jeä^Jeeoer efueKeeCee®³ee meefceleer®³ee m eYeemeoebJej ceesþe ÒeYeeJe neslee.
Deeveboceþ ³ee keÀeobyejercegUs DeveskeÀ le©Ce ÒeYe eefJele Peeues nesles. meefceleer®es meom³e
YeieJeleieerlee ûebLeeHewkeÀer Jee®eve keÀjerle Dem ele.
y e b i e e u e H e À e U C e e r v e b l e j D e v e g M e e r u e v e m e e f c e l e e r v es ¬eÀebleerkeÀejer ke=Àl³es keÀjC³eeme
meg©Jeele kesÀu³eecegUs efyeefHeve®ebêHeeue Je ef®e Êejbpeve oeme ³eebveer meefceleerletve Debie
keÀe{tve Iesleues. osMeYejele meefceleer®³ee Devesk eÀ MeeKee nesl³ee cee$e yebieeue ns l³eeb®es
Kejs keÀe³e&#es$e nesles. Fbipeeb®es jep³e ns Hejke Àer³e DeeefCe mewleeveer Deens. l³eebvee
Yeejleeletve IeeueJetve osC³eemeeþer yeUe®ee JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. pej meJe&
Yeejleer³eebveer þjefJeues lej SkeÀe efoJemeele Yee jleele Fbûepe meÊee veenerMeer nesT
MekeÀles. Demee l³eeb®ee ¢{ efJeMJeeme neslee. Fbûe pe DeefOekeÀeN³eebvee þej keÀjCes ns
l³eebveer keÀle&J³e®e ceeveues nesles.
4.5.1 ³egieeblej meefceleer :
e f J e j s v ê k e g À c e e j I e e s < e , Y e t H e s v ê v e e L e o Ê e , D e e e f MJeveerkegÀceej oÊe, DeefJeveeMe
YeÆe®ee³e& Je Flej ¬eÀebeflekeÀejkeÀebveer 1906 ce Oes ³egieeblej meefceleer®eer mLeeHevee
kesÀueer. ³egieeblej Je mebO³ee ³ee efve³elekeÀeefu ekeÀebÜejs yebieeueer le©Ceebvee ÒeKej
jeä^Jeeoe®eer efMekeÀJeCe efoueer peele nesleer. ns ce®ebêoeme ³ee ¬eÀebeflekeÀejkeÀeves
He@jermeuee peeTve yeeBcye le³eej keÀjC³ee®es ÒeefM e#eCe Iesleues nesles. l³eeb®³ee ceoleerves
keÀuekeÀÊee ³esLes yee@cye le³eej keÀjC³ee®ee keÀej Keevee keÀe{C³eele Deeuee. HeeMeJeer
melles®ee JeeHej keÀ©ve ueeskeÀebvee $eeme osCeeN³e e DeefOekeÀeN³eebvee þej keÀjC³ee®ee
keÀe³e&¬eÀce meefceleerves meg© kesÀuee. Yeejleer³e ¬ e À e b e f l e k e À e j k e À e b v e e e f M e # e e þ e s þ e J e C e e N ³ e e
efkebÀipeHeÀes[& ³ee v³ee³eeOeerMee®ee®e Ketve keÀj C³ee®eer meenmeer ³eespevee meefceleer®³ee
meYeemeoebveer DeeKeueer. Hejblet Òel³e#eele v³ee³e eefOeMe efkebÀipeHeÀes[& megKe©He jeneruee
cee$e l³ee®eer Helveer Je cegueieer ³ee nuu³eele þe j Peeueer. meefceleer®³ee vejsvê ieesmJeeceer
³ee meYeemeoeves efHeÀlegjer kesÀu³eecegUs mejkeÀej uee ¿ee keÀìe®eer HetCe& ceenerleer efceUeueer.
Fbûepe mejkeÀej®³ee neleer ueeieC³eeHes#ee ÒeHegÀuu e ®eekeÀer ³ee ¬eÀebeflekeÀejkeÀeves munotes.in

Page 57

57

Deelcenl³ee kesÀueer. Kegoerjece yeesme cee$e HekeÀ [ues iesues. 1909ceOes l³eebvee HeÀeMeer®eer
efMe#ee osC³eele Deeueer. ceeHeÀer®ee mee#eeroej Pe euesu³ee vejsvê ieesmeeJeer ³eeuee
mel³eWêveeLe yeesme ³eebveer þej kesÀues. l³eebveen er mejkeÀejves HeÀeMeer efoueer HeCe
¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®³ee yeefueoeveeletve DeKeb[ Òes jCee efceUle jenerueer Je ner ®eUJeU
DeeCeKeer peesceeves keÀece keÀ© ueeieueer. Kegoerj ece yeesme ³eebvee HekeÀ[CeeN³ee
HeÀewpeoejeueener meefceleer®³ee meYeemeoebveer þej k e s À u e s . ³ e e K e ì u ³ e e l e e r u e m e j k e À e j e r
JekeÀerueeuee osKeerue peerJes ceejC³eele Deeues.
4.5.2 met³e&mesve :
m e t ³ e & m e s v e ³ e e b ® e e p e v c e 1 9 8 4 c e O e s e f ® e l e i e e J e , yebieeue ³esLes Peeuee.
yebieeueceOeerue DevegMeerueve meefceleer®es les me om³e nesles. Heg{s yeer.S. GÊeerCe& Peeu³eeJej
yebieeueceOeerue ³egieeblej mebIeìvesefJeceesþe ÒeYeeJe He[uee. efye´ìerMeebefJe©×®³ee mebIe efJeMJeeme neslee. l³eebveer Fbef[³eve efjHeyueerke Àve Deeceer mLeeHeves kesÀueer l³eeb®es
peJeUpeJeU Hee®eMes mewefvekeÀ efye´ìerMeebefJe©× u e{e osC³eeme meppe nesles. ¬eÀebeflemeeþer
Mem$eem$eeb®eer iejpe Demeles lesJne Mem$eem$eebmee þer nuuee keÀjC³ee®eer ³eespevee
DeeKeueer. 18 SefÒeue 1930ceOes met³e&mesve ³eebvee r efjHeyueerkeÀve Fbef[³eve Deeceea®³ee
mebmLesleie&le ieCesMe IeesmejkeÀejer Mem$eeieejebJej nuuee kesÀuee Je l³eeJej leeyee efceUJeuee. ¬eÀebeflekeÀejkeÀebveer
ìsueerHeÀesve Je Flej cenlJee®³ee efyeveleejer ³eb$ eCes®³ee leeje keÀeHetve ìekeÀu³ee.
jsuJesceeie& De[Jetve Oejues. Mem$eefiejeletve l³ee bvee yebogkeÀe efceUeu³ee HeCe l³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ oe©ieesUe l³eebvee efceUt MekeÀuee veen er. lejerosKeerue efnccele ve nejlee
met³e&mesve ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer ef®eleieeJec eOes jeä^er³e PeW[e HeÀ[keÀC³eele Deeuee Je
mJeleb$e mejkeÀej mLeeHeve Peeu³ee®eer Iees[eWiejeU Yeeie Demeu³eeves lesLes ¬eÀebeflekeÀejkeÀ ebveer Fbûepeebvee ieefveceer keÀeJee He×leerves
pesjerme DeeCeues. npeejes Fbûepe mewefvekeÀebveer ef®eleieeJeuee Jes{e efouee. oesOeebceOes
Peeuesu³ee mebIemeeLeeroej ves$e mesve ³eeves efHeÀletjer kesÀu³eec egUs Fbûepeebveer met³e&mesve ³eebvee HekeÀ[ues.
met³e&mesve ³eeb®es meeLeeroej leejkesÀéej olle ³ee bveer met³e&mesve ³eebvee Fbûepeeb®³ee
leeJe[erletve mees[JeC³ee®eer ³eespevee yeveJeueer HeCe l³eeDeeOeer®e l³ee®eer ceenerleer
efye´ìerMeebvee ueeieueer l³eecegUs 12 peevesJeejer 1 9 3 4 c e O e s m e t ³ e & m e s v e J e l e e j k e s À M J e j
oesIeebvee HeÀeMeer osC³eele Deeueer.

4.6 HejosMeele keÀe³e&jle Demeuesu³ee ¬eÀebeflekeÀe jer ®eUJeUer
4.6.1 Fbiueb[ceOeerue ¬eÀebeflekeÀe³e&
F b i u e b [ c e O e e r u e ¬ e À e b e f l e k e À e j e r ® e U J e U e r ® e e r c e g n tle&ces{ jesJeC³eele Meecepeer ke=ÀJecee& ns Deûesmej nesles. 1897ceO³es ueb[veceO³es mLeeef³ekeÀ Peeu³eeveblej HejosMeer munotes.in

Page 58

58

efMe#eCe IesT Feq®íCeeN³ee neslekeÀ© Yeejleer³e le© Ceebvee ojmeeue mene efMe<³eJe=l³ee
osT kesÀu³ee. ³ee efMe<³eJe=Êeermeeþer ÒeKej jeä^Je eoer le©Ceeb®eer keÀeìskeÀesjHeCes efveJe[
kesÀueer peeF&. ³eemeeþer l³eebveer ueb[veuee ¬eÀeb eflekeÀejer le©Ceeb®ee ieì ieesUe kesÀuee.
Fbef[³ee neTme cnCetve Òeefmeef×uee Deeuesues Meece peeR®es Iej l³eeb®³ee keÀe³ee&®es
keWÀêmLeeve yeveues. 1905meeueer l³eebveer `Fbef[³e ve meesMee@uee@efpemì ' ns He$ekeÀ meg©
kesÀues. HetCe& mJejep³e ns l³eeb®es Debeflece Gefo doä nesles Je l³ee®³ee Hetle&lesmeeþer
DemenkeÀej Je efve:Mem$e ÒeeflekeÀeje®ee ceeie& les Hegjmke=Àle keÀjerle nesles. MeecepeeR®³ee
efueKeeCee®ee metj keÀ[keÀ nesT ueeielee®e l³eeb®³e e keÀe³ee&Jej efveye¥Oe IeeueC³ee®eer
ceeieCeer ìeF&cmemeejKeer Je=ÊeHe$es keÀ© ueeieueer . lesJne MeecepeeRveer ueb[ve mees[tve
DeeHeues keÀe³e&keWÀê He@efjmeuee nueefJeC³eele Dee ues. MeecepeeR®³ee HeM®eeÊe Fbef[³ee
neTme®eer peyeeyeoejer meeJejkeÀjebveer efMejeJej I esleueer. ce@efPeveeR®es ®eefj$e
¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®es mHetÀleeamLeeve nesles. 185 7®³ee ceneve Ieìvesuee meeJejkeÀjebveer
efMeHee³eeb®es yeb[ ve cnCelee Yeejleer³eeb®es Heef nues mJeeleb$³e ³eg× Demes þeceHeCes
ÒeefleHeeefole kesÀues PeeMeer®eer jeCeer, leel³ee ìesHes ns ¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®es DeeoMe& nesles.
Fbef[³ee neTmeceO³es ³egjesHeeletve ³esCeeN³ee le©C eebyejesyej ³egjesHeeleerue ¬eÀebeflekeÀejer
®eUJeUer®³ee Feflenemee®es meecetefnkeÀ Jee®eve meg © kesÀues. efJeosMeer ¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®ee
Yeejleer³e le©Ceebvee Heefj®e³e keÀ©ve efouee. efHe mleguee®ee JeeHej keÀjC³ee®es efMe#eCener
les iegHleHeCes osT ueeieues. DeMee®e le©CeebHewkeÀ er ceoveueeue efOebûee ³eebves
keÀPe&veJee³eueer®eer nl³ee kesÀueer. yeueMeeueer e fye´ìerMe meece´ep³ee®³ee keWÀêmLeeveer SkeÀe
ye[îee efye´ìerMe DeefOekeÀeN³ee®eer nl³ee keÀjC³ee ®ee Oee[meer Òe³elve SkeÀe Yeejleer³e
le©Ceeves keÀ©ve ceele=Yetceermeeþer Deelceyeefueoe ve kesÀuesues Heentve efye´ìerMe
jepeefmebnemevener neojues.
e f O e b û e e Ò e k e À j C e e c e g U s F b e f [ ³ e e n e T m e M e e r m e b y e b e fOele Demeuesu³ee efye´ìerMeeb®³ee
oceveveerleeR®ee JejJebìe efHeÀ© ueeieuee. Meecepee R®eer efJeÐeeHeerþe®eer HeoJeer jodo
keÀjC³eele Deeueer. meeJejkeÀjebvee veeefMekeÀ Keìu ³eele ieesJetve l³eebvee DeìkeÀ keÀjC³eele
Deeueer ueb[veÒeceeCes®e He@efjme ³esLesner mejoej efmebie jeCee ³eebveer ¬eÀebeflekeÀejkeÀebmeeþer
SkeÀ keWÀê GIe[ues. Heg{s Þeerceleer keÀecee ueJeke Àj®e ³ee ieìele meeceerue Peeu³ee.
1902jespeer Yeejle mees[u³eeveblej l³eebveer ³egjes Heele melele Òe®eejkeÀe³e& kesÀues.
He@efjmeceO³es l³ee `Jebos ceelejced ' ³ee He$ekeÀe®es mebHeeove keÀ© ueeieu³ee. 1907®³ee
Fbìjve@Meveue meesMeeefuemì keÀeBûesmeceO³es keÀece e Je jeCee ³eebveer Yeejlee®es ÒeefleefveefOelJe
kesÀues. ³ee Deeblejjeä^er³e meYesle keÀeceebveer m Jele: le³eej kesÀuesuee eflejbieer OJepe mJeleb$e
Yeejlee®ee OJepe cnCetve HeÀ[keÀefJeuee Je l³eeÜeje Y e e j l e e r ³ e e b ® e e r m J e e l e b $ ³ e e ® e e r
DeekeÀeb#ee peieeHeg{s ceeb[ueer. Dee³eg<³eYej yeen sj®³ee peieele l³ee Yeejleer³eeb®³ee DeeMee
DeekeÀeb#eebvee Je mejkeÀej®³ee Dev³ee³eeuee melele Jee®ee HeÀes[erle jeefnu³ee.
4.6.2 DecesefjkesÀleerue ¬eÀebeflekeÀe³e& ieoj ®eUJ eU
M e e c e p e e r k e = À < C e J e c e e & , e f J e v e e ³ e k e À o e c e e s o j m e eJejkeÀj, Þeerceleer keÀecee ner
ceb[Uer ³egjesHeele pes keÀe³e& keÀjerle nesleer le Mee®e ÒekeÀej®es keÀe³e& DecesefjkesÀle munotes.in

Page 59

59

Yeejlee®³ee Jeleerves ueeuee njo³eeU keÀjerle nesle s. 20 J³ee MelekeÀe®³ee ÒeejbYeer
DecesefjkesÀle mLeeef³ekeÀ Peeuesu³ee keÀebner Þeer ceble Yeejleer³eebveer jeä^Jeeoer ®eUJeUeruee
neleYeej ueeJeuee. efMe<³eJe=l³ee osTve efMe#eCee®³ ee efveefcelleeves Yeejleer³e le©Ceebvee
DecesefjkesÀle DeeCeC³eemeeþer HebÀ[ ieesUe keÀ© ue eieues. JebieYebieeefJejesOeer ®eUJeUer®es
He[meeo lesLesner Gceìues. 1908meeueer leejkeÀeveeL e oemeebveer lesLes `efÖeÀ efnbogmLeeve
ns He$ekeÀ keÀe{ues. DecesefjkesÀle ¬eÀebeflekeÀeje r mewv³ee®es Dee³eespeve [e@.KeeveKeespes Je
efJeefMe#eCeebmeeþer ueb[veuee iesues nesles HeCe Yeejl eeleerue efye´ìerMe Meemevee®³ee MeesmJe©Hee®eer ceeefnleer neslee®e efMe<³eJe=Êeer mees [tve Yeejleele Deeues. keÀebner keÀeU
ueenesjuee le©Ce ¬eÀebleerkeÀejkeÀebmeeþer keÀe³e& kesÀues. Hejbleg efye´ìerMeeb®eer leer#Ce vepej
®egkeÀJetve lesLes ns keÀe³e& keÀjCes Meke̳e vemeu ³ee®es O³eeveele ³eslee®e ueeuee njo³eeU
³eebveer 1911ceO³es DecesefjkesÀle lesLeerue meceef Je®eejer Yeejleer³eebvee mebIeìerle keÀ©ve
1913ceO³es `efnboer DemeesefmeSMeve Dee@HeÀ Decesef jkeÀe' v e e J e e ® e e r m e b I e ì v e e m L e e H e v e
keÀ©ve ieoj veeJee®es meeHleeefnkeÀ meg© kesÀues. D emeesefmeSMeve®ee menevegYetleer Je
DecesefjkeÀve ueeskeÀcele peeie=le keÀjC³ee®ee Òe³e lve neslee. ieoj veeJee®³ee
meeHleeefnkeÀeJe©ve ne ¬eÀebleerkeÀejer ieì `ieoj H e#e' c n C e t v e D e e s U K e u e e p e e T
ueeieuee. ieoj He#ee®eer meom³e mebK³ee 5000®³ee Je j iesueer. DecesefjkeÀe Je ke@Àve[e
efceUtve 62MeeKee mLeeHeve Peeu³ee. efye´efìMeefveÿ D e e f O e k e À e N ³ e e b ® e e r n l ³ e e k e À j C e s ,
Mem$eem$eeb®eer Kejsoer keÀjCes, yee@cye le³eej keÀ jC³ee®es %eeve DeJeiele keÀ©ve IesCes,
mejkeÀejer Keefvepes uegìCes, Fbiueb[®³ee Me$etMeer c e w $ e e r k e À j C e s , Y e e j l e e r ³ e u e < k e À j e l e
efJeêesne®eer YeeJevee ®esleefJeCes Fl³eeoer keÀece s ieoj He#e keÀjerle Demes. ueeuee
njo³eeUeb®³ee keÀe³ee&Jej efye´ìerMeeb®eer vepej ne sleer. njo³eeUebvee DeìkeÀ keÀjeJeer
cnCetve efye´ìerMe mejkeÀejves DecesefjkeÀve mejkeÀ ejJej o[HeCe DeeCetve DeìkeÀ kesÀueer.
DecesefjkeÀve v³ee³eeefOeMeeves njo³eeU®eer peeceer veeJej megìkeÀe kesÀueer. njo³eeU
efmJelPeue¥[uee efveIetve iesues. l³eeb®³ee DevegHe efmLele ieoj He#ee®es keÀe³e& l³eeb®³ee
Deveg³ee³eebveer ®eeueefJeues. 1923He³e¥le Decesefj kesÀle ieojHe#e keÀe³e&jle Demeu³ee®ee
HegjeJee meeHe[lees. ke@Àve[eceO³es ¬eÀebeflekeÀeje r ®eUJeU meb³eesefpele keÀjC³ee®³ee yeeyeleerle
ieg©oÊeefmebie ³ee ¬eÀebeflekeÀejkeÀe®³ee Òe³elvee® eer ceeefnleer 1914meeue®³ee
`keÀeceeieeìecee© ' ÒekeÀjCeeves GIe[keÀerme Deeueer.
4.6.3 pece&veerceOeerue ¬eÀebleerkeÀe³e& :
H e e f n u e s c e n e ³ e g × m e g © n e s l e e ® e Y e e j l e e l e e r u e e f y e ´ìerMe mellee GueLetve
Hee[C³ee®³ee nsletves pece&ve mejkeÀej®eer ceole ef ceUefJeC³ee®eer KeìHeì keÀebner Yeejleer³e
¬eÀebeflekeÀejkeÀ keÀ© ueeieues. JeerjWê ®eìesHeeO³ ee³emeejK³ee keÀebner ¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®ee
efye´ìerMe efJejesOeer GHe³eesie keÀ©ve Ieslee ³esF &ue DeMeer pece&ve mejkeÀej®eer keÀuHevee
nesleer. cnCetve pece&ve mejkeÀejves Yeejleer³e ¬eÀ ebeflekeÀejkeÀebvee ceoleer®es DeeMJeemeve
efoues. 1914ceO³es Oeerjsve mejkeÀej ³eeb®³ee vesle =lJeeKeeueer lesLes SkeÀ meefceleer mLeeHeve
kesÀueer. meefceleer®³ee ceeO³eceeletve Decesefjkes Àleerue ieoj vesl³eebMeer Yeejleer³e
¬eÀebeflekeÀejkeÀebMeer mebHeke&À ÒemLeeefHele kesÀ uee. l³eebveer yeefue&ve ³esLes `Fbef[³eve Fbef[HeW [bme' munotes.in

Page 60

60meefceleer mLeeHeve kesÀueer pece&veerÒeceeCes legke&Àmleeve FefpeHle®³ee DeefOekeÀeN³eebMeer ³ee meefceleerves mebyebOe
ÒemLeeefHele kesÀues. Yeejlee®³ee HetJe& Je HeefM®ece efkeÀveeN³eeJej pece&efveveer SkeÀe®eJesUer nuuee keÀjeJee.
l³ee®eJesUer Yeejleer ³e ¬eÀebeflekeÀejkeÀebveer osMee®³ee efvejefvejeȳee Yeeieele meMem$e GþeJe keÀjeJesle, ueíeJeC³eebletve mewefvekeÀebveer yeb[e®es efveMeeCe GYeejeJes Je ³ee GþeJeele memLeeefvekeÀebveer meeceerue JneJes DeMeer
Oee[Meer ³eespevee DeeKeC³eele Deeuee r.þju³eeÒeceeCes pece&ve yeesìer Yeejlee®³ee jesKeeves efveIeeu³ee. Hejblet
keÀ[keÀ yeboesyemleecegUs l³ee Yeejlee®³ee efkeÀveeN³eeHe³e¥le ³esT MekeÀu³ee veenerle. ³eg×keÀeUele pece&veer®³ee
ceoleerves jbietve, efmebieeHetj ceuee³ee ³esLeerue Yeejleer³e m ewefvekeÀebuee efJeêesne®es DeeJeenve keÀjC³eele Deeues.
DeeJneveeÒeceeCes efmebieeHetj®³ee ueMem$eem$eeb®es ÒeefMe#eCe osC³eeme yeBkeÀe@keÀ ³esLes SkeÀ keWÀê mLeeHeve keÀjC³e eleDeeues Je ³ee keÀeceemeeþer
pece&ve DeefOekeÀejer vesceues iesues.
4.6.4 DeHeÀieeefCemleeveceOeerue ¬eÀebeflekeÀe³e&
legke&Àmleeve Fbiueb[efJe©× Heefnu³ee cene³eg×ele ÒeefJeä neslee®e keÀener Yeejleer³e
¬eÀebeflekeÀejkeÀebveer DeHeÀieeefCemleeveele le U þesketÀve legke&ÀmLeevee®eer ceole efceUefJeC³ee®ee KeìeìesHe meg©
kesÀuee. ³ee keÀìele cegeqmuece ¬eÀebeflekeÀejkeÀ DeeIee[erJej nesles. Heefnu³ee cene³eg×ele legke&Àmleevee®³ee
megueleevee®ee kesÀuesuee HejeYeJe ³eecegUs Yeejleer³e cegeqmuece meceepeel e efye´efìMeeefJejesOeer YeeJevee Ye[ketÀ
ueeieueer. yejs®e cegeqmuece le©Ce meercesHeueerkeÀ[erue HeþebCee®³ee ÒeosMeele peeTve HeþeCeer ÒeosMeele
mLeeef³ekeÀ Peeuesu³ee Yeejleer³e Jeneyeer vesl³eebMeer mebHeke&À meeOeeJee Je l³eeb®³ee ceoleerves Jee³eJ³e meercesJej
nuuee ®e{JeeJee DeeefCe l³ee®eJesUer Yeejleer³e cegeqmueceebveer osMeele efþkeÀefþkeÀeCeer GþeJe keÀjeJes DeMeer
³eespevee DeeKeC³eele Deeueer. ³ee keÀìe®es met$eOeej ceewueJeer Deyeeroguuee ns keÀeyetueuee iesues. lesLes jepee
cenWê Je yejkeÀle Guuee ns oesve ¬eÀebeflekeÀejkeÀ l³eebvee ³esTve efceUeues. l³eebveer legke&ÀmLeeve Je pece&veerkeÀ[tve
ceoleer®es DeeMJeemeve efceUefJeues Je DeHeÀieeefCemleeve®³ee Deceerjves l³eebvee DeeÞe³e efouee. ef[meWyej 1915
ceO³es keÀeyetue ³esLes ¬eÀebeflekeÀejk eÀebveer mJeleb$e Yeejlee®es nbieeceer mejkeÀej mLeeHeve kesÀues. jefMe³eve
mejkeÀejkeÀ[s ceoleer®eer ceeieCeer kesÀueer Hejblet l³eeb®³ee Òe³elveebvee HeÀU Deeues. nuuee keÀjC³ee®eer ³eespevee
l³eebvee mees[tve ÐeeJeer ueeieueer. 1917ceO³es jefMe³eele Dee @keÌìesyej ¬eÀebleer Peeu³eeveblej keÀeyetueceOeerue
Yeejlee®³ee DemLee³eer mejkeÀej®es ÒeefleefveOeer cnCetve yejkeÀle Guuee Je Deyotue jye GHeefmLele nesles.
l³eebveer uesefveve®eer Yesì Iesleueer. JeerjWê ®eÆesHeeO³ee³e, ceeveJeWê je@³e nsner meesefJeSl e mejkeÀejkeÀ[s JeUues.
jefMe³eeleerue keÀener ¬eÀebeflekeÀejkeÀ Yeejleele Hejleues Je ¬eÀebeflekeÀejkeÀ ieìeme efcemeUues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) HejosMeeleerue ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUerJej Lees[ke̳eele efuene.munotes.in

Page 61

614.7 meejebMe
osMeeleerue pegueceer efye´ìerMe MeemeveeefJe©× ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUer ne HeÀjkeÀ cenlJee®ee ÒeJeen neslee.
meveoMeerj ceeiee&ves DeLeJee peneue ueeskeÀebÒeceeCes jml³eeJej ³esTve mejkeÀej efJe©× efveoMe&ves kesÀu³eeves
DeLeJee HejkeÀer³e ceeuee®ee yeefnveJnlee. peeefue³eveJeeuee yeeie nl³eekeÀeb[, yebieeue®eer HeÀeUCeer Je efye´ìerMe Meemevee®es ueeskeÀebmeesyele®es
OeesjCe ³eecegUs ³ee ®eUJeUeRvee le©Ceeb®es Heeþy eU efceUeues. DeveskeÀ megefMeef#ele le©Ce megKemeceeOeevee®es
Dee³eg<³e mees[tve osMee®³ee mJeeleb$³eemeeþer ÒeeCeeb®eer Deengleer osC³eeme meppe Peeues nesles. meJe& megKeeb®ee
l³eeie keÀ©ve mJeeleb$³eemeeþer les PeHeeìuesues nesles. keÀener efye´ìerMe D eefOekeÀeN³eebvee þej kesÀu³eeves les osMe
mees[tve peeleerue ³eeJej l³eeb®eer Yeeye[er Þe×e veJnleer. l³eebvee Fbûepeeb®³ee HeeMeJeer melles®es DeekeÀueve
Peeuesues nesles. Yeieleefmebie ³eebveer DeeHeu³ee HegmlekeÀeletve mHeäHeCes meebefieleues keÀer DeefOekeÀeN³eebvee þej
kesÀu³eeves efye´ìerMe meÊes®es G®®eeìve nesCeej veener. HeCe Fbûepeeb®³ee pegueceeefJe©× osMeeleerue pevelesle
efJeêesner YeeJevee le³eej keÀjC³eeceeies l³eeb®³ee ¬eÀebeflekeÀe³ee&®ee ÒecegKe nslet neslee. Yeieleefmebie ³eebveer
keÀe³e osceb[Uele Ie[Jetve DeeCeuesu³ee yee@cyemHeÀesìe®ee nslet efpeefJele neveer keÀjCes ne veJnlee lej osMeeleerue
pevelesceO³es Hemejuesu³ee leerJe´ DemebleesefceUt MekeÀues veen er lejer l³eeb®³ee l³eeieeves ueeskeÀebvee DeKeb[ ÒesjCee efoueer.
4.8 ÒeMve
(1) Yeejleeleerue ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUeryeÎue ceeefnleer oîee.
(2) cenejeä^eleerue ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUeryeÎue Lees[ke̳eele efuene.
(3) Hebpeeye Je yebieeueceOeerue ¬eÀeb eflekeÀejkeÀeb®³ee ¬eÀebeflekeÀe³ee&yeodoue ceenerle oîee.
(4) ³egjesHe Je DecesefjkesÀleerue Yeejleer³e ¬eÀebeflekeÀejkeÀeb®³ee ¬eÀebleerkeÀe³ee&leerue menYeeiee®eer ceenerleer oîee.
4.9 meboYe& met®eer
(1) efyeHeerve ®ebê Je Flej ,Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e
(2) efyeHeerve ®ebê, DeceuesMeef$eHeeþer, ye©Ce [s: mJeeleb$³ee®ee ue{e
(3) ûeesJnj DeeefCe yesunskeÀj: DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
(4) megceve JewÐe Je Meeblee keÀesþskeÀj:
1) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920)
2) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 -1947)
(5) megefcele mejkeÀej: DeeOegefvekeÀ Yeejle
(6) [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej: DeeOegefvekeÀ efnbogmleeve®ee Fefleneme
(7) Oevebpe³e Dee®ee³e&: DeeOegefvekeÀ Yeejle (1750 -1950)
munotes.in

Page 62

62

5

ieebOeer³egieeleerue ®eUJeUer

ÒekeÀjCee®eer j®evee
5.0 GefÎäs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 ce.ieebOeer®es ÒeejbefYekeÀ mel³eeûen
5.3 DemenkeÀej ®eUJeU
5.4 mJejep³e He#e
5.5 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU
5.6 ®eues peeJe ®eUJeU
5.7 meejebMe
5.8 ÒeMve
5.9 meboYe& met®eer

5.0 GefÎäs

1. ieebOeerpeeR®³ee ÒeejbefYekeÀ mel³eeûene®eer Yetefc ekeÀe mecepetve IesCes
2. ce.ieebOeeR®³ee DemenkeÀej ®eUJeUer®ee DeY³eeme keÀ jCes
3. meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es cenlJe peeCetv e IesCes
4. ®eues peeJe ®eUJeUer®ee DeY³eeme keÀjCes

5.1 ÒemleeJevee

Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Je jeä^er³e keÀe Bûesme®³ee
Feflenemeele 1920 les 1948 ³ee keÀeueKeb[euee ieebO eer³egie Demes
cnCeleele. efìUkeÀebmeejK³ee ceneve vesl³ee®ee 1920 c e O ³ e s c e = l ³ e t P e e u e e .
mejkeÀejves kesÀuesu³ee o[HeMeenercegUs peneueJeeoe r ®eUJeUer®es Ke®®eerkeÀjCe
Peeues nesles. DeMee efyekeÀì HeefjefmLeleerle Yeej leer³e ueeskeÀeb®³ee DeeMee
DeekeÀeb#ee Je F®íebvee JeUCe ueeJeCeeje keÀCeKej v eslee DeeJeM³ekeÀ neslee
DeeefCe ner iejpe ce.ieebOeeRveer Ye©ve keÀe{ueer.
munotes.in

Page 63

63

c e e s n v e o e m e k e À j c e ® e b o i e e b O e e r ³ e e b ® e e p e v c e 1 8 6 9 c e O ³ e s
keÀeþsJee[ceOeerue Heesjyeboj ³ee efþkeÀeCeer Peeue e. ÒeeLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ
efMe#eCe Peeu³eeJej ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCeeme eþer les cegbyeF&uee Deeues.
l³eeDeeOeer Je³ee®³ee yeejeJ³ee JeF.me.1888ceO³es keÀe³eÐee®eer HeoJeer efceUJeC³eeme eþer efJeuee³elesme iesues.
lesLes ye@jermìj yevetve cee³eosMeer Hejleues. cegb yeF&®³ee v³ee³eeue³eele l³eebveer
JekeÀerueer keÀjC³eeme ÒeejbYe kesÀuee. JekeÀerueer ®³ee J³eJemee³eeefveefceÊe SkeÀe
Keìu³eemebyebOeele 1893ceO³es les oef#eCe Deeef¬eÀk esÀleerue veeleeU ³ee efye´ìerMe
Jemeenleerle iesues Demelee lesLeerue JeCe&Yesoe®ee Y e ³ e b k e À j D e v e g Y e J e l ³ e e b v e e
efceUeuee. efye´ìerMe jepeJeìerves efnboer ueeskeÀe b®ee celeoevee®ee nkeÌkeÀ efnjeJetve
IesC³ee®ee keÀe³eoe kesÀuee lemes®e ®eesj-ojes[sKee sjebÒeceeCes efnboer ueeskeÀeb®³ee
yeesìeb®es þmes mejkeÀejpecee keÀjC³ee®es DeeosMe e foues. l³eecegUs ieebOeerpeeRveer
³eeefJe©odOe Je Flej Dev³ee³eer keÀe³eÐeebefJe©× me l³eeûene®ee DeefnbmeelcekeÀ
ue{e meg© kesÀuee F.me. 1906 les 1914 ³ee keÀeUele DeeefÖeÀkesÀleerue
mejkeÀejuee veceJetve DeveskeÀ keÀj Je keÀe³eos jod o keÀ©ve Iesleues l³eeb®³ee
mel³eeûene®ee ne Heefnuee ceesþe efJepe³e neslee. i eesHeeU ke=ÀDeeûeneves 1915 ceO³es cee³eosMeer Hejleues Je l³e ebvee jepekeÀer³e ieg© ceevetve
Yeejlee®³ee jepekeÀejCeele ÒeJesMe kesÀuee. Heefnu³ ee cene³eg× keÀeUele
ieebOeerpeeRveer efye´ìerMe mejkeÀejuee ceole keÀjC ³ee®es peenerj kesÀues l³eecegUs
mejkeÀejves l³eebvee `kewÀmej-F-efnbo ne efkeÀleeye y e n e u e k e s À u e e . i e e b O e e r p e e R v e e r
mebHetCe& Yeejlee®ee oewje kesÀuee. Denceoeyeeouee meeyejceleer Heefjmejele DeeÞece
mLeeHeve kesÀuee. osMeeleerue yengmebK³e DeefMe#eer le Je ceeieeme peveles®es
ÒeefleefveOeerlJe keÀjC³eemeeþer l³eebveer DeeHeuee J e s < e J e p e e r J e v e H e × l e e r y e o u e t v e
ìekeÀueer.

5.2 cenelcee ieebOeeR®es ÒeejbefYekeÀ mel³eeûen

meve 1916 ceO³es ieebOeerpeeRveer osMeele mel³eeûen e®ee Heefnuee Òe³eesie
kesÀuee. efnbotmLeeveeleerue cepetjebvee cegoleyebo erves keÀjej keÀªve ÒeMeeble
cenemeeiejeleerue efHeÀpeer yesìeJejerue ieesN³ee c eUsJeeu³eeb®³ee MesleeJej keÀeceeuee
vesues peeF& HeCe l³eeb®³eeJej Òe®eb[ Del³ee®eej ke sÀues peele. ³eeefJe©× ieebOeeRveer
mejkeÀejuee mel³eeûene®eer OecekeÀer efoueer l³eece gUs iegueeceefiejer®eer ner He×le
SefÒeue 1917 ceO³es mejkeÀejves yebo kesÀueer.
efyenejceOeerue ®ebHeejC³eelener ³egjesefHe³eveeb®³ ee efveUer®³ee ceȳeele
efnboer cepetj nueeKeer®es peerJeve peiele nesles. ieebOeerpeeRveer mJele: peeTve
efnboer cepegjeb®eer efmLeleer Heeefnueer ieebOeerp eeR®³ee ®ebHeejC³e ÒeJesMeeuee lesLeerue
ce@peermìs^ìves yeboer Ieeleueer lejerner ieebOeeRv eer ®ebHeejC³eele ÒeJesMe kesÀu³eeves
l³ebe®³eeJej Keìuee Yejuee. ³eeJesUer ieebOeerveer iegvne keÀyetue keÀ©ve munotes.in

Page 64

64

keÀesCeleerner efMe#ee YeesieC³ee®eer le³eejer oeKe Jeueer. peveDeeboesuevee®³ee
efYeleercegUs mejkeÀejves ieebOeeRefJe©×®ee Keìuee keÀe{tve Iesleuee Je efnboer
cepetjeb®es ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer SkeÀ keÀceerM eve vescetve l³eele ieebOeerpeeR®eer
efve³egkeÌleer kesÀueer. ³ee keÀefceMeveves 1918ceO ³es keÀe³eoe keÀ©ve
®ebHeejC³eeleerue MeslekeÀN³eeb®³ee le¬eÀejer otj k esÀu³ee.
ce.ieebOeerveer Denceoeyeeosleerue keÀeHe[ efiejCee r keÀeceieejebvee
mel³eeûen keÀ©ve efiejCeer ceeuekeÀebkeÀ[tve v³ee³e efceUJetve efouee. ³eeveblej les
iegpejeleceOeerue Kes[e efpeu¿eeleerue MeslekeÀN³ee b®³ee ceoleermeeþer iesues. lesLeerue
MeslekeÀN³eebvee meeje ve osC³ee®es Je mejkeÀej®³ee o[HeMeeneruee DeefnmebelcekeÀ
ÒeeflekeÀej keÀjC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues. ³ee Deeboes ueveeuee ³eMe ³esTve mejkeÀejves
MeslekeÀN³eeb®³ee ceeieC³ee ceev³e kesÀu³ee. ieebOe erpeeR®³ee ³ee ³eMemJeer
mel³eeûenebcegUs mebHetCe& osMeele ieebOeerpeer uee skeÀefÒe³e yeveues.

5.3 DemenkeÀej ®eUJeU

ce. ieebOeeR®³ee Go³eeHe³e¥le mebHetCe& osMeele jeä ^Jeeoe®eer Jee{ ceesþîee
ÒeceeCeeJej Peeueer nesleer. l³eele®e Heefnu³ee cen e³eg×eveblej Yeejleeuee mJe³eb
efveCe&³ee®es lelJe ueeiet kesÀues peeF&ue DeMeer I eesJegu[^es efJeumeve ³eebveer kesÀueer nesleer. Hejbl eg ³eg×meceeHleerveblej Yeejleer³eebvee
Fbûepe mejkeÀejkeÀ[tve keÀenerner ve efceUeu³eeves Yeejleer³eeb®ee ceesþe
DeHes#eeYebie Peeuee. Fbûepe mejkeÀej efoJemeWefoJe me ¬etÀj yevele ®eeueues nesles.
keÀesCel³eener HejerefmLeleerle Fbûepe YeejleeJejer ue leeyee mees[C³eeme le³eej
veJnles.
5.3.1 Heeée&Yetceer :
D e m e n k e À e j ® e U J e U e r ® e e r I e e s < e C e e n e s C ³ e e H e t J e e a ³ ee keÀeUele Ie[uesu³ee
keÀener Ieìveebveer ieebOeerpeeR®ee efye´ìerMeeb®³e e v³ee³eefÒe³elesJejerue efJeéeeme
G[euee.

Y e e j l e e l e e r u e ¬ e À e b l e e r k e À e j e r k e À e j J e e ³ e e b v e e D e e Ue IeeueC³eemeeþer
efye´ìerMe mejkeÀejves efme[ves jewuesì ³ee v³ee³ee efOeMeeb®³ee DeO³e#elesKeeueer
1917 ceO³es SkeÀ meefceleer vesceueer. l³eeves efou esu³ee DenJeeueevegmeej 18
cee®e& 1919 jespeer `Deveeefke&ÀkeÀue De@v[ efjJnes u³egMevejer ¬eÀeFcme De@keÌì'
ne keÀe³eoe Heeme kesÀuee ³eeuee®e jewuesì De@keÌì Demes cnCeleele. ³ee
keÀe³eÐeeves mebMeef³ele J³ekeÌleeruee keÀejCe ve m eebielee efkebÀJee efJeveeJee@jbì DeìkeÀ
keÀjC³ee®ee Je l³eeb®³eeJej Keìuee ve Yejlee efkeÀl eerner efoJeme keÀejeie=nele
þsJeC³ee®ee DeeefOekeÀej Heesueermeebvee efceUeuee. Y e e j l e e r ³ e e b ® ³ e e ¢ ä e r v e s n e
keÀeUe keÀe³eoe neslee. ieebOeerpeeRveer ³ee keÀe³e ÐeeefJe©× 30 cee®e& 1919 munotes.in

Page 65

65

jespeer mel³eeûene®ee efoJeme peenerj kesÀuee. ³eeJ esUer osMeeleerue DeeboesuekeÀebJej
Meemeveeves ieesUeryeej kesÀues. 7 SefÒeue jespeer ieebOeerpeeRvee DeìkeÀ Peeueer.

m e b H e t C e & o s M e e l e ³ e e D e e b o e s u e v e e v e s H e s ì I e s l e u ee Demeleebvee®e osMeeuee
neoje osCeejer Ieìvee HebpeeyeceO³es Ie[ueer. ³esLe erue Deeboesueves o[Hetve
ìekeÀC³eemeeþer uesHìvebì ieJnve&j Dees[Jee³ej ves HebpeeyeceOeerue ueeskeÀefÒe³e
vesles [e@. mewHetÀodoerve Je [e@. mel³eHeeue ³eebv ee mLeeveye× kesÀu³eeves ueeskebÀ
mebleeHeues l³eebveer peeUHeesU, efnbmekeÀ Deeboesu eves meg© kesÀueer. 11 SefÒeue
1919jespeer Dece=lemej Menje®ee leeyee pevejue [e³e j®³ee neleer meesHeefJeuee
iesuee. l³eeves meYee Je efcejJeCetkeÀebJej yeboer® es HeÀcee&ve keÀe{ues Hejblet ns HeÀcee&ve
Fbûepeerle Demeu³eeves ueeskeÀebvee mecepet MekeÀue s veener. mejkeÀej®ee efvekeÀjC³eemeeþer 13 SefÒeue 1919 jespeer DeeboesuekeÀ ebveer Dece=lemejceOeerue
peeueer³eveJeeuee yeeie ³esLes meYee Dee³eesefpele kesÀueer. ³ee meYes®eer ceeefnleer
efceUlee®e KeJeUuesu³ee [e³ejves peeueer³eve Jeeuee y e e i e s ® e s m e J e & c e e i e & y e b o
keÀ©ve HetJe&met®evee ve oslee ieesUeryeej megª kesÀ uee. ³eele npeejes ueeskebÀ þej
Peeues Je peKeceer Peeues. ³ee nl³eekeÀeb[e®eer ®ee wkeÀMeer keÀjC³eemeeþer Meemeveeves
nbìj keÀefceMeve efve³egkeÌle kesÀues. 26ces 1920 j espeer ³ee keÀefceMeve®ee
He#eHeeleer DenJeeue Òeefme× Peeuee l³eevegmeej pev ejue [e³ejuee HeÀkeÌle
keÀeceeJe©ve otj kesÀues iesues Je Dees[Jee³ejuee o esIeìvescegUs ieebOeerpeeR®es ceve J³eLeerle Peeues.

F b û e p e e b e f J e © × j e ä ^ e r ³ e H e e l e e f U J e j D e m e n k e À e j m e g © keÀjC³ee®es
ieebOeerpeeRveer þjJeues ³ee ®eUJeUerme cegeqmuecee bveer ner HeeþeRyee ÐeeJee ³eemeeþer
l³eebveer efnbot-cegeqmuece Sske̳eekeÀ[s ue#e efou es. legke&ÀmLeeve®ee KeefueHeÀe ne
peieeleerue meJe& cegeqmueceeb®ee ÒecegKe Oece&ieg© c e e v e u e e p e e F & H e e f n u ³ e e
cene³eg×ele KeueerHeÀeves Fbiueb[efJe©× Je pece&vee r®³ee yeepetves ³eg×ele G[er
Iesleueer. Fbiueb[ves ³eg×meceeHleerveblej legkeÀea m e e c e ´ e p ³ e e ® e s u e ® e k e s À l e e s [ u e s
l³eecegUs cegeqmueceebveer efKeueeHeÀle ®eUJeU meg© k e s À u e e r . Y e e j l e e l e e r u e ³ e e
®eUJeUerme ieebOeerpeeRveer HeeþeRyee efouee Je ceg eqmuece vesl³eebveer DemenkeÀej
®eUJeUerme ceole keÀjC³ee®es ceev³e kesÀues.

5.3.2 DemenkeÀej ®eUJeUerme ÒeejbYe :
2 6 e f [ m e W y e j 1 9 2 0 j e s p e e r k e À e B û e m e ® e s v e e i e H e t j ³ e sLes DeeefOeJesMeve
Yejues. ³ee DeeefOeJesMeveeuee 14 npeejeHes#ee Deee fOekeÀ ÒeefleefveOeer osMee®³ee
keÀeveekeÀesHeN³eeletve Deeues nesles. ³eeHetJeea®e 1 D e e @ i e m ì 1 9 2 0 j e s p e e r
ieebOeerpeeRveer DemenkeÀeje®eer IeesDemenkeÀeje®ee þjeJe ceeb[uee peeCeej neslee. ef®eÊ ejbpeve oeme ³eebveer
DemenkeÀeje®ee þjeJe ceeb[uee l³eeuee ueeuee uepeHe leje³e, ceesleerueeue
vesnª, osMeyebOetoeme ³eebveer HeeþeRyee efouee lej y e @ . p e e r v e e , c e o v e c e e s n v e munotes.in

Page 66

66

ceeueJeer³e, De@veer yesPebì, efyeHeerve®ebê, efìUk eÀmeceLe&keÀ oeoemeensye KeeHe[x,
DeCes, cegbpes ³eebveer efJejesOe kesÀuee keÀejCe D emenkeÀej keÀ©ve jeä^e®es keÀu³eeCe
meeOeCeej veener Demes l³eebvee Jeeìle nesles. Deme s Demeues lejer DemenkeÀej
þjeJe yengceleeves cebpetj Peeuee. keÀeBûessme®³ee ³ee efveCe&³eeves osMeele KeN³ee
DeLee&ves peveDeeboesuevee®³ee veJ³ee HeJee&uee Òee jbYe Peeuee. ³ee
DeeefOeJesMeveeveblej keÀeBûesme keÀe³e&keÀl³ee¥vee r osMeYejele meYee IesTve
DemenkeÀej keÀe³e&¬eÀceeb®es mJeªHe Je cenlJe meece ev³e pevelesuee HeìJetve efoues.
ieebOeerefpebveerner DeueeryebOetmen osMeYej oewje keÀ©ve DeefnbmekeÀ DemenkeÀeje®³ee
ceeiee&ves SkeÀe Je
5.3.3. DemenkeÀeje®ee keÀe³e&¬eÀce
c e . i e e b O e e R v e e r D e m e n k e À e j ® e U J e U k e À M e e r k e À j e J e e r ³ee®es ceeie&oMe&ve
pevelesuee kesÀues Je Heg{erue keÀe³e&¬eÀce peveles ®³ee neleer efouee.
1. mejkeÀejer HeoJ³eeb®ee l³eeie keÀjeJee, Heoeb®ee Je m L e e e f v e k e À
mebmLeeb®³ee meom³elJee®ee l³eeie keÀjeJee.
2. mejkeÀejer ojyeejele, GlmeJeele lemes®e mJeeiele me ceejbYeele npej
jent ve³es.
3. Fbûepeer MeeUe-ceneefJeÐeeue³eebJej yeefnÒeebleele jeä^er³e MeeUe mLeeHeve keÀjeJ³ee.
4. v³ee³eeOeerMe Je JekeÀerueebveer mejkeÀejer v³ee³ee ue³eebJej yeefnìeketÀve pevelesmeeþer Heb®ee³eleer Je v³ee³eeue³es mLeeHeve keÀjeJeer.
5. mewefvekeÀ keÀce&®eeN³eebveer efJeosMeer veeskeÀjer ®ee yeefn6. mJeosMeer®ee JeeHej Je efJeosMeer JemletbJej yeefn< keÀej ìekeÀeJee.
7. veJeerve ceeBìHeÀes[& megOeejCeebJej yeefnmegOeejCeeodJeejs nesCeeN³ee efveJe[CetkeÀebJej yee fn
5.3.4 ®eUJeUer®ee Òemeej :
D e m e n k e À e j ® e U J e U I e e s < e e r l e P e e u ³ e e y e j e s y e j c e n e l cee ieebOeeRveer
`kewÀmej-F-efnbo', jefJebêveeLe ìeieesjebveer `mej' lej megYeeDee³e.meer.Sme. HeoJeer®ee l³eeie keÀ©ve ueeskeÀebm eceesj DeeoMe& Ieeuetve efouee.
ceesleerueeue vesnª, peJeenjueeue vesnª, ef®eÊejbpe ve oeme, Jner.Jner. efiejer,
jepeWêveeLe, JeuueYeYeeF& Heìsue ³eebveer Òe®eb[ He wmee efceUCeeje JekeÀerueer
J³eJemee³e mees[ttve v³ee³eeue³eebJej yeefn
k e À e ³ e o s c e b [ U e J e j y e e f n < k e À e j ì e k e À l e e b v e e 1 9 2 1 ® ³ e e efveJe[CetkeÀerle
DeveskeÀebveer GcesoJeejer ceeies Iesleueer, celeoe jebveer celeoeve kesÀues veener HeCe
keÀener mJeleb$e GcesoJeejebcegUs, efueyejue He#eeb cegUs efveJe[CetkeÀe nesTve
keÀe³eosceb[U efìkeÀues HeCe l³eeme ÒeefleefveOeerk eÀ mJeªHe jeefnues veener. munotes.in

Page 67

67


n p e e j e s e f J e Ð e e L ³ e e ¥ v e e r m J e ³ e b m H e t À l e e a v e s M e e U e - ceneefJeÐeeue³es yebo þsJetve
yeefnkeÀe{tve jeä^er³e MeeUele ìekeÀues. DeveskeÀ jeä^er ³e MeeUe mLeeHeve Peeu³ee.
HejosMeer ceeuee®³ee nesȳee nesT ueeieu³ee. meglek eÀleeF& Je efJeCekeÀeceeuee
GÊespeve osTve Keeoer®ee JeeHej nesT ueeieuee. mJeo sMeer GÐeesieOebÐeebvee
GÊespeve osCes, neleceeie GÐeesieeuee ieleer osCes, e f n b o t - c e g e q m u e c e S s k e Ì ³ e e m e e þ e r
Òe³elve keÀjCes, DemHe=M³elee veä keÀjCes ns keÀe³e &¬eÀceosKeerue jeyeefJeC³eele
Deeues. efJeosMeer oeª efJekeÀCeeN³ee ogkeÀeveebmec eesj efHekesÀefìbie keÀjC³eele Deeues.

Y e e j l e e l e e r u e v e J e e r v e k e À e ³ e o s c e b [ U e ® e s G o d I e e ì v e k e À j C ³ e e m e e þ e r
Fbiueb[®ee ³egJejepe efÒevme Dee@HeÀ Jesume ³ee®es 17 veesJnWyej 1921 jespeer
cebgyeF&le Deeieceve Peeues Demeleebvee osMeele meJ e&$e keÀeBûesmeves njleeU HeeUuee.
ce. ieebOeeR®³ee DeO³e#elesKeeueer Peeuesu³ee meYes uee Òe®eb[ ieoea peceueer. ³ee
meYesletve efveIeeuesu³ee ueeskeÀeb®ee meb³ece megì tve ³egJejepee®³ee mJeeiele
meceejbYeeuee peceuesu³ee HeejMeer Je DeBiuees-Fbef [³eve ueeskeÀebJej l³eebveer
oie[HesÀkeÀ meg© kesÀueer, efJeosMeer ogkeÀeves ueg ìueer, ceesìejeRvee Deeieer ueeJeu³ee
³eeJesUer Peeuesu³ee ieesUeryeejele 53 ueeskeÀeb®es Ò e e C e i e s u e s J e 4 0 0 u e e s k e b À
peKeceer Peeues.

5.3.5 Fbûepe Meemevee®eer YetefcekeÀe :
D e m e n k e À e j ® e U J e U e r ® ³ e e J e s i e J e e v e Ò e m e e j e c e g U s l e mes®e ³egJejepee®³ee
DeeieceveeJej Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer nesCeeN³ee yeef nef[Je®euesu³ee veeieemeejKeer Peeueer. ner ®eUJeU D el³eble efveo&³eHeCes o[Hetve
ìekeÀC³ee®ee Meemeveeves efveOee&j kesÀuee. jep³eêe sner mebIeìve efJekeÀe³eoe Heeme keÀ©ve keÀeBûesme Je efKeueeHeÀle ce b[U yeskeÀe³eoe IeeskeÀjC³eele Deeues. peenerj meYee GOeUtve ueeJeC³ee® ee mejkeÀejves meHeeìe®e
ueeJeuee. ueeþernuuee Je ieesUeryeeje®ee cegkeÌle J eeHej keÀjC³eele Deeuee vesnª
efHelee-Heg$e, ueeuee uepeHeleje³e, ef®eÊejbpeve oe me DeMee DeveskeÀ Heg{N³eebmen
30 npeejebJej ueeskeÀebvee leg©bieele [ebyeC³eele D eeues. HeefjCeecee®³ee efYeleerves
ieebOeerpeeRvee DeìkeÀ keÀjC³ee®eer efnbcele mejkeÀ ejuee Peeueer veener. ef[meWyej
1921ceO³es Denceoeyeeo ³esLes Yejuesu³ee DeeefOeJes Meveele jeä^er³e meYesves
Deeboesuevee®es meJe& DeefOekeÀej ieebOeerpeeRvee e foues. 1 HesÀye´gJeejer 1922 jespeer
ieebOeerpeeRveer ieJnve&j pevejue uee[& efjef[bie ³ eebvee He$e efuenttve o[HeMeener®es
OeesjCe LeebyeefJeC³ee®es Je keÀeBûesme vesl³eeb®ee r cegkeÌlelee keÀjC³ee®eer ceeieCeer kesÀueer
l³eemeeþer mejkeÀejuee meele efoJemeeb®eer cegole e foueer. lemes®e yee[exueer
mel³eeûene®eer Ieesefyenej, yebieeue, meb³egkeÌle Òeeble, ceO³eÒeeble, Hebpeeye ³esLesner mel³eeûene®es me$e munotes.in

Page 68

68

meg© nesCeej nesles. meJe& osMee®es ue#e yee[exueer keÀ[s ueeieues l³eecegUs efye´ìerMe
Meemeve OeemleeJeues nesles.

5.3.6 ®eewjer®eewje ÒekeÀjCe Je DemenkeÀeje®eer mec eeHleer :
1 H e s À y e ´ g J e e j e r 1 9 2 2 j e s p e e r i e e b O e e r p e e R v e e r y e e [es&ueer mel³eeûene®eer
IeesIeìvee Ie[tve ®eUJeUer®eer efoMee®e yeoueueer.

5 Ö e s À y e ´ g J e e j e r 1 9 2 2 j e s p e e r G Ê e j Ò e o s M e e l e e r u e i eesjKeHetj
efpeunîeeleerue ®eewjer®eewje ³esLes mJe³ebmesJekeÀ ebveer Meemevee®³ee efJejesOeele
efcejJeCetkeÀ keÀe{ueer. MeebleHeCes peeCeeN³ee ³ee e f c e j J e C e t k e À e r J e j H e e s u e e r m e e b v e e r
ieesUeryeej kesÀuee l³eecegUs Òe#egyOe peceeJeeves HeesueermeebJej Òeeflenuuee kesÀuee.
Heesueermeebveer peJeU®e Demeuesu³ee Heesueerme þeC ³ee®ee DeeÞe³e Iesleuee HeCe
peceeJeeves ner Heesueerme ®eewkeÀer HesìJettve efo ueer. ³eele 21 Heesueerme peUtve þej
Peeues, yeensj He[CeeN³ee Heesueermeebveener þs®etv e ceejC³eele Deeues.

³ e e e f n b m e k e À I e ì v e s ® e e c e b . i e e b O e e r v e e c e e s þ e O e keÌkeÀe yemeuee DemenkeÀej
Deeboesueveele l³eebvee efnbmee DeHes#eerle veJnlee r l³eebefCe yee[exueer mel³eeûen Je
DemenkeÀej ®eUJeU mLeefiele kesÀu³ee®eer IeesieebOeerpeeR®ee efveCe&³e DeeJe[uee veener, ieebOee rpeeR®eer ueeskeÀefÒe³eleener keÀceer
Peeueer ³ee®ee HeÀe³eoe IesTve mejkeÀejvess 10 cee® e& 1922 jespeer
ieebOeerpeeRvee DeìkeÀ kesÀueer l³eeb®³eeJej Keìuee Y e © v e m e n e J e < e &
leg©ieJeemee®eer efMe#ee þesþeJeC³eele Deeueer.

5.3.7 cetu³eceeHeve :
i e e b O e e r ³ e g i e e l e e r u e ³ e e H e e f n u ³ e e p e v e D e e b o e s u e v eecegUs efye´ìerMeebefJejesOeer
ue{îee®es #es$e efJemleejues. Menjeleerue®e veJns l ej ûeeceerCe Yeeieeleerue
pevelesle keÀeBûesme®³ee Òe®eejecegUs jepekeÀer³e p eeie=leer nesT ueeieueer. jeä^er³e
ue{îeele DeeHeCener menYeeieer nesT MekeÀlees ³ee p eeefCeJesves meeceev³e ueeskeÀeble
Òe®eb[ Glmeen efvecee&Ce Peeuee. pevelesle Deelceef Jeéeeme Je Deelcemevceevee®eer
YeeJevee efvecee&Ce Peeueer lemes®e ceesþîee mebK³e sves ueeskebÀ ®eUJeUerle meeceerue
Peeu³eecegUs ueeskeÀeb®³ee ceveeleerue Meemevee®³ee o [ H e M e e n e r ® e e r e f Y e l e e r v e ä
Peeueer Je jeä^efnleemeeþer neueDeHesäe meesmeCes, leg©bieJeeme HelkeÀjCes ner
l³eebvee DeefYeceevee®eer yeeye Jeeìt ueeieueer. ¬e ÀebleerkeÀejer mebIeìvesÒeceeCes
keÀeBûesmeves Meðe neleele Iesleues vemeues lejer D eefnbmee Je mel³eeûen ner veJeer
Meðes leer neleeUt ueeieueer ³ee ®eUJeUer®³ee ceeO³ eceeletve ieebOeeRveer
DemHe=M³elee efveJeejC³ee®ee keÀe³e&¬eÀce ueeskeÀef Òe³e kesÀuee DeeefCe jepekeÀejCeeletve
meceepemegOeejCes®es leb$e ueeskeÀebvee HeìJetve ef oues. ®eUJeU mLeieerle keÀjCeeN³ee munotes.in

Page 69

69ieebOeeR®³ee efveCe&³eeJej ìerkeÀe keÀjCeeN³ee keÀeBûesme vesl³eebveer osKeerue ce. ieebOeeR®es vesle=lJe HetCe&HeCes Pegiee©ve
efoues veener ns ue#eCeer³e Deens.
³ee ®eUJeUer®es keÀener vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece osKeerue Ie[tve Deeues. ieebOeerpeeR®eer S keÀ JemJejep³e ner IeesPeeu³eeves le©Ceeb®ee ieebOeeR®³ee DeefnbmekeÀ ue{îeeJejerue efJeéeeme G[t ueeieuee DeeefCe mJejep³e ÒeeHleermeeþer
les He³ee&³eer ceeie& MeesOet ueeieues. efnbot cegeqmuece Sske̳eemeeþer ieebOeerpeeRveer efKeueeHeÀle ®eUJeUeruee pees HeeþeRyee
efouee l³eevegmeej ns Sske̳e kesÀJeU oesve JeHeeþeRyee efouee lees SkeÀ jeä^e r³elJee®³ee YeeJevesletve vemetve Oece&efveÿs®³ee YeeJevesletve neslee l³eecegUs
legke&ÀmLeeveele ieCeleb$e mLeeHeve nesTve KeueerHeÀe®ee ÒeMve efvekeÀeueele efveIelee®e cegmeueceeveebvee
DemenkeÀej ®eUJeUerle mJeejm³e Gjues veener.
DeeHeueer Òeieleer leH eemee :
1) cenelcee ieebOeerpeer ®eer DemenkeÀe j ®eUJeU mLeefiele keÀe kesÀueer nesleer ?
5.4 mJejep³e He#e
DemenkeÀej ®eUJeU De®eevekeÀ yebo He[u³eeves mJejep³eÒeeHleermeeþer pevelesves GYeejuesues
Deeboesueve, l³eeb®ee Glmeen Deesmejle ®eeueue e neslee l³eecegUs ueJekeÀjele ueJekeÀj ogmejs Deeboesueve
GYee©ve pevelesuee keÀe³e&ÒeJeCe keÀjCes keÀener vesl³eebvee cenlJee®es Jeeìle nesles. osMeyebOet, ef®eÊejbpeve oeme
³eebveer leg©bieelegve megìtve ³eslee®e keÀe³eosceb[U ÒeJesMeeyeÎue keÀeBûesmece O³es ®e®ee& meg© kesÀueer. l³eeb®³ee ³ee
OeesjCeeuee ceesleerueeue vesnª, nkeÀerce DepeceueKeeve, efJeÇueYeeF& Heìsue ³eeb®ee HeeþeRyee efceUeuee HeCe
Flej vesl³eebveer efJejesOe kesÀuee. oeme Je l³eeb®³ee ieìeves 1923 ceO³es mJejep³e He#ee®eer mLeeHevee k esÀueer.
³ee He#ee®es DeO³e#e ef®eÊejbpeve oeme Je meef®eJe ceesleerueeue vesnª ns nesles.
cee®e& 1923 ceO³es Deueeneyeeo ³esLes mJejep³eHe#ee®es DeeefOeJesMeve Yejues l³eeceO³es
mJejep³eÒeeHle keÀjCes, efJeOeer ceb[Uele ÒeJesMe keÀ©ve lesLes mejkeÀejuee DemenkeÀej keÀjCes, efveJe[CetkeÀerle
Yeeie IesTve ueeskeÀpeeie=leer keÀjCes, mejkeÀej®³ee peveefnlee®³ee ³eespevee jeyeefJeCes ner GefÎäîes þjJeC³eele
Deeueer 1923®³ee efveJe[CetkeÀe peenerj neslee®e efouueer DeeefOeJesMeveele keÀeBûesmeves mJejep³e He#ee uee
HeeþeRyee peenerj kesÀuee. keWÀêer³e Je ÒeebleerkeÀ keÀe³eosceb[Ue®³ee efveJe[CetkeÀe nesTve mJejep³e He#eeuee
ue#eCeer³e efJepe³e efceUuee. ceO³e Òeebleele mHeä yentcele efceUeues, yebieeueceO³es Flej He#eebHes#ee DeeefOekeÀ
peeiee efceUeu³ee. cegbyeF &, DeemeececeO³es yejs®e meom³e efveJe[tve Deeues. keWÀêer³e keÀe³eosceb[Ueleerue 105
HewkeÀer 41 peeiee mJejep³e He#eeuee Je 24 peeiee mJeleb$e GcesoJeejebvee efceUeu³ee.munotes.in

Page 70

70keWÀêer³e keÀe³eosceb[Uele yengcele vemeu³eeves mJejep³e He#eeves meb³egkeÌle DeeIee[er m LeeHeve kesÀueer.
keÀe³eosceb[Ue®³ee Heefnu³ee me$eeHeemetve mJejep³e He#e Je mejkeÀej ³eeb®³eele efJejesOee®³ee HewÀjer Pe[t
ueeieu³ee. 1924 les 1927®³ee keÀeUele mJejep³e He#eeves mejkeÀej®es DeveskeÀ þjeJe Je DeeefLe&keÀ
efJeOes³ekesÀ GOeUtve ueeJeueer HeCe mejkeÀej efJeMes16 petve 1925 jespeer mJejep³e He#ee®es cegK³e mebmLeeHekeÀ ef®eÊejbpeve oeme ³eeb®es efveOeve
Peeues. l³eeb®³ee ce=l³egves mJejep³e He#ee®ee DeeOeejmlebYe keÀesmeUuee Je He#ee®³ee jepekeÀer³e keÀe³ee&uee
Glejleer keÀUe ueeieueer. He#ee®eer meJe& peyeeyeoejer SkeÀìîee ceesleerueeue vesnªbJej He[ueer Je les
®eesneskeÀ[tve nesCeeN³ee efJejesOeeme leeW[ osTve He#ee®es mJeleb$e DeeefmlelJe efìkeÀJet MekeÀues veener. 1925
Heemetve ieebOeerpeeR®eer ueeskeÀefÒe³elee Jee{le iesueer. l³eecegUs 1926 ceO³es He#ee®es DeeefmlelJe mebHegäele Deeues.
mJejep³e He#ee®es keÀe³e& pescelesce leerve®e JeHeeskeÀUer ³ee He#eeve s Ye©ve keÀe{ueer. keÀe³eosceb[Ueleerue mejkeÀej®³ee OeesjCeeb®eer pevelesuee melele ceeefnleer
osTve ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀpeeie=leer ®eeuet þsJeueer. mejkeÀej®³ee o[HeMeener®es OeesjCeueeskeÀebvee keÀUtve
mJeeleb$³ee®eer F®íe veä nesT MekeÀueer veen er cnCetve®e mJeeleb$³e ®eUJeUer®³ee Feflenemeele mJejep³e
He#e cenlJee®ee ceeveuee peelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) `mJejep³e' He#eeJej ìerHe efuene.
5.5 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU
5.5.1.HeeMJe&Yetceer :
1919 ®³ee megOeejCee keÀe³eÐeele ³ee keÀe³eÐee®³ee Debceue yepeeJeefCe®eer HeenCeer keÀjC³eemeeþer
10 JekeÀejYeeje®eer ®eewkeÀMeer keÀ©ve l³eeyeeyele®ee DenJeeue H eeue&ceWìuee meeoj keÀjC³ee®es keÀece SkeÀe mebmeoer³e
meefceleerkeÀ[s meesHeJeC³eele Deeues. ³ee meefceleerle meele meom³e nesles Je l³ee®es DeO³e#eHeo mej pee@ve
mee³eceve ³ee®³eekeÀ[s osC³eele Deeues.munotes.in

Page 71

71³ee meefceleer®es Yeejleele mJeeiele nesC³eeSsJepeer ceesþe efJejesOe Peeuee keÀejCe ³ee meefceleer®³ee
meJe&®³ee meJe& meele meom³e ³egjesefHe³eve Demegve SkeÀner Yeejleer³e ÒeefleveerOeer veJnlee. Yeejleer³e
vesl³eebveer ³ee keÀefceMeveJej yeefnkeÀceerMeve®es cebgyeF&le Deeieceve Peeues. l³ee efoJemeeHeemetve les keÀefceMeve Hejle peeF& He³e¥le
yeefn`mee³eceve iees ye@keÀ 'DeMee IeesmejkeÀejves DeveskeÀ efþkeÀeCeer ueeþerceej Je ieesUeryeej kesÀues. ueenesjceO³es Peeuesu³ee ueeþerceejele
ueeuee uepeHeleje³e ³eeb®ee ÒeeCe Iesleu ee lej ueKeveewceO³es vesnªbvee ueeþîee KeeJ³ee ueeieu³ee.
1930 ceO³es mee³eceve keÀefceMeveves DeeHeuee DenJeeue Heeue&ceWìuee meeoj kesÀuee l³eeb®³ee
efMeHeÀejmeer Yeejleer³eebveer HesÀìeUtve ueeJeu³ee.
keÀeBûesme, cegeqmuece ueerie, efnbot cenemeYee ³e e jepekeÀer³e mebIeìveeb®eer meJe&He#eer³e
HeefjefnbotmLeeve®eer YeeJeer Ieìvee þjefJeC³eemeeþer ³eeJesUer ceesleerueeue vesn©b®³ee DeO³e#elesKeeueer
SkeÀ meefceleer mLeeH eve kesÀueer. ³ee meefceleerves ceesþs HeefjÞece IesTve DeeHeuee meJe&ceev³e DenJeeue
le³eej kesÀuee ³eeuee®e vesn© efjHeesì& Demes cnCeleele. ³ee efjHeesì&ceO³es Heefnu³ee ìH³eele
Yeejleeuee meece´ep³eebleie&le mJejep³e efceUeJes Je ogmeN³ee ìH³eele HetCe &mJeeleb$³e efceUeJes DeMeer
ceeieCeer keÀjC³eele Deeueer. peeleer³e celeoejmebIe Je mJeleb$e celeoejmebIeebvee efJejesOe keÀjC³eele
Deeuee. ³ee efjHeesì&Jej ®e®ee& keÀjC³eemeeþer 22 ef[meWyej 1928 jespeer meJe&He#eer³e meYee
keÀuekeÀÊee ³esLes Yejueer. c egeqmuece ueerie mJeleb$e celeoejmebIe mees[C³eeme le³eej vemeu³eeves
efpeveebveer keÀener GHemeg®evee met®eefJeu³ee HeCe l³ee yengceleeves HesÀìeUC³eele Deeu³ee. l³eecegUs
mebleeHeuesu³ee efpeveebveer vesn© efjHeesì&Jej yeefncee®e& 1929 ceO³es cegeqmuece ueerie DeeefOeJesMeveele ueerieuee vesn© efjHeesì& ceev³e
vemeu³ee®es peenerj keÀ©ve cegeqmueceebvee jepekeÀer³e DeeefOekeÀejeb®³ee ¢äerves ye@. peerveebveer 14
cegÐeeb®eer SkeÀ ³eeoer Òeefme× kesÀueer ³eeveblej efpeveeb®ee jepekeÀer³e ce eie& HetCe&HeCes yeoueuee J³eeHekeÀ
jeä^Jeeoer efJe®eejeb®es efpevee mebketÀef®ele peeleer³e YetgefcekesÀJej®e cegeqmuece ueerie®es vesle=lJe keÀ©
ueeieues.
5.5.2 keÀe³eosYebie ®eUJeUer®eer Iees2 peevesJeejer 1930 jespeer keÀeBûesme keÀe³e&keÀeefjC eer®eer yewþkeÀ Peeueer. ³eeJesUer 26 peevesJeejer
1930 ne efoJeme mebHetCe& osMeYej mJeeleb$³eefove cnCetve HeeUC³ee®es DeeJeenve keÀjC³eele
Deeues. l³eevegmeej ueeKees ueeskeÀebveer mJeeleb$³eefove keÀe³e&¬eÀceele Yeeie Iesleuee. 26 peevesJeejerueemunotes.in

Page 72

72

DeefJenesles. meefJeve³e keÀe³eosYebiee®eer je<ì^J³eeHeer ® e U J e U m e g © k e À j C ³ e e m e
JeeleeJejCe DevegkegÀue Demeu³ee®es l³eebvee Dee{Ut ve Deeues.

D e M e e J e s U e r i e e b O e e r p e e R v e e r u e e @ [ & D e e ³ e e f J e & v e ³ eebvee He$e HeeþJetve l³eele
Yeejleer³eeb®³ee Jeleerves DekeÀje ceeieC³ee kesÀu³ ee Je l³ee ceeieC³ee mejkeÀejves
HetCe& kesÀu³eeme ®eUJeUer®ee mebkeÀuHe mees[ttve o sC³ee®eer le³eejer oeKeJeueer. ³ee
He$eele HetCe&le: ceÐeyeboer, cenmetueele 50 ìkeÌke sÀ Ieì keÀjeJeer, ceerþeJejerue
keÀj jÎ keÀjeJee, mebj#eCe Keel³eeJejerue Ke®ee&le 50ìkeÌkesÀ Ieì kesÀueer
peeJeer, HejosMeer keÀeHe[eJej Dee³eele keÀj ueeJeu ee peeJee, Yeejleer³eebvee
mJemebj#eCeemeeþer Meðe yeeUieC³ee®eer HejJeeveieer D e m e e J e e r , j e p e k e À e r ³ e
yebÐeeb®eer cegkeÌlelee kesÀueer peeJeer ³ee ceeieC ³eeb®ee meceeJesMe neslee.
i e e b O e e r p e e R ® ³ e e ³ e e c e e i e C ³ e e D e e ³ e e f J e & v e v e s H e s ÀìeUu³ee l³eeveblej ueies®e
meeyejceleer DeeÞeceele keÀe³e&keÀeefjCeer®eer yewþ keÀ Peeueer. l³eele cenlJee®es
efveCe&³e Iesleues iesues. jeä^er³e mlejeJej meefJe ve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU meg©
keÀje³e®eer Je l³ee®eer meg©Jeele ieebOeerveer keÀj eJeer ne efveCe&³e Iesleuee iesuee. ner
®eUJeU kesÀJeU keÀeBûesme®eer veJns lej peveles®eer D e m e e J e e r , v e s l ³ e e b v e e D e ì k e À
Peeueer lejer meeceev³e pevelesves Deeboesueve ®eeu et þsJeeJes, ner ®eUJeU
DeefnbmekeÀ ceeiee&ves keÀjeJe³ee®eer Demeueer leje r ³eoe keÀoeef®ele ®eUJeUer®³ee
ojc³eeve SKeeoer efnbmekeÀ Ieìvee Ie[ueer lej 1922 meeueeÒeceeCes ®eUJeU
ceeies Iesleueer peeCeej veener ns Deeéeemeve ieebO eerpeeRveer efoues. 14HesÀye´gJeejer
1930 jespeer meefJeve³e keÀe³eosYebiee®ee DeeosMe p evelesuee osC³eele Deeuee.

5.5.3 ®eUJeUer®ee ÒeejbYe Je oeb[er ³ee$ee :
m e J e e ¥ v e e ® e i e j p e s ® e s D e m e u e s u ³ e e c e e r þ e J e j m e j k e À ejves keÀj ueeouee
neslee cnCetve ieebOeerpeeRveer ceerþe®ee mel³eeûen k e À © v e k e À e ³ e o s Y e b i e ® e U J e U
meg© keÀjC³ee®es þjefJeues Je l³eemeeþer mecegêefke ÀveeN³eeJejerue oeb[er ns efþkeÀeCe
efveJe[ues. ieebOeeR®³ee ³ee efveCe&³eeves ceerþ ³ ee Meyoeuee De®eevekeÀ DeeieUs-
JesieUs meeceL³e& ÒeeHle Peeues. ieebOeeR®³ee ³ee e fveCe&³eeves vesn©,megYee³eemeejKes vesles ÒeYeeefJele Peeues.

1 2 c e e ® e & 1 9 3 0 j e s p e e r i e e b O e e r p e e r 7 5 D e v e g ³ e e ³ e e b men meeyejceleer
DeeÞeceeletve oeb[er³ee$esmeeþer efveIeeues. ³eeDee Oeer ieeJeesieeJeer keÀe³eosYebiee®ee
Òe®eej keÀjCeeN³ee JeuueYeYeeF& Heìsueebvee mejkeÀe jves DeìkeÀ kesÀu³eecegUs
iegpejeleceOeerue pevelee mebleHle Peeueer nesleer l³eecegUs MeskeÀ[es ueeskeÀebveer ³ee
®eUJeUerle Yeeie Iesleuee. meeN³ee peiee®es ue#e ie ebOeerpeeR®³ee oeb[er³ee$eskeÀ[s
ueeieues nesles. jml³eejml³eele ³ee ³ee$es®es mJeei ele kesÀues iesues Je npeejes
ueeskebÀ l³eele meeceerue Peeues. megceejs 241 cewu ee®es Deblej 24 efoJemeele
keÀeHetve 5 SefÒeue jespeer ieebOeerpeer oeb[er ³es Les Heesnes®eues. 6 SefÒeue jespeer munotes.in

Page 73

73

oeb[er®³ee efkeÀveeN³eeJej ceerþ G®euetve ieebOeerp eeRveer keÀe³eosYebiee®eer IeeskesÀueer. ³eeyejesyej mebHetCe& Yeejleele keÀe³eosY ebie ®eUJeUeruee peesceeves meg©Jeele
Peeueer.

5.5.4 ®eUJeUer®ee Òemeej :
p e s L e s c e e r þ e ® e e k e À e ³ e o e c e e s [ C e s M e k e Ì ³ e v e J n l e s l e s L e s F l e j k e À e ³ e o s
cees[C³ee®es leb$e keÀe³e&keÀl³ee¥veer DeJeuebefyeu es. ieebOeeR®ee peveceveeJejerue ÒeYeeJe
ue#eele IesTve mejkeÀejves oeb[er ³esLes l³eebvee n ele ueeJeuee veener Hejbleg
osMeele Flej$e ®eUJeUer®ee keÀCee cees[C³ee®³ee efn Meesyeeves peJeenjueeue
vesn©, mejoej Heìsue F. DeveskeÀ vesl³eebvee cee$e DeìkeÀ keÀjC³eele Deeueer.
megjle efpeu¿eeleerue Oeejemevee ³esLes peeTve keÀe ³eosYebie keÀjC³ee®ee ceveeso³e
1 ces jespeer ieebOeeRveer Dee³eefJe&ve ³eebvee keÀ UJelee®e ieebOeerpeeRvee DeìkeÀ
keÀjC³eele Deeueer. ³ee o[HeMeenercegUs ueeskebÀ De efOekeÀ®e KeJeUues. meYee,
efcejJeCetkeÀe, njleeU, yeefnDeìkesÀveblej Oeejemevee ceerþeiejeHeg{s mel³eeûen keÀjC³ee®eer met$es mejesefpeveer
vee³e[t ³eebveer neleer Iesleueer. Heb®eJeermeMesnt ve DeefOekeÀ mJe³ebmesJekeÀebveer ³eele
Yeeie Iesleuee. mel³eeûenele menYeeieer nesCeeN³ee mJe³ebmesJekeÀebvee Oeejemevee
³esLes Hees®elee ³esT ve³es cnCetve OeejemeveekeÀ[s ³esCeejs ceeie& mejkeÀejves jesKetve
Oejues lejerner mel³eeûene®³ee efoJemeeHe³e¥le leer ve npeej ueeskebÀ Oeejemeveele
³esTve Le[keÀues. 22ces jespeer mekeÀeUer mel³eeûen eR®eer Heefnueer legkeÀ[er
MeebleHeCes Je efMemleerle efceþeiejekeÀ[s efveIeeu eer. les ceerþeiejeJej Heesnes®elee®e
Heesueerme ueeþîee-keÀeþîee IesTve l³eeb®³eeJej leg ìtve He[ues. DeveskeÀ
mel³eeûener jkeÌleyebyeeU nesTvener Keeueer He[le v eJnles. HeCe MesJeì®ee
mel³eeûener Keeueer He[sHe³e¥le mJemebj#eCeemeeþer nele ve G®euelee mel³eeûener
Heg{s ³esle nesles. MesJeìer ogHeejer SkeÀ®³ee megc eejeme mel³eeûener ceerþeiejeJej
Heesnes®eues. mejesefpeveer vee³e[t, Deueer Fceece, ceCeerueeue ieebOeer ³eebvee DeìkeÀ
Peeueer.
c e g b y e F & l e J e [ e U e ³ e s L e e r u e c e e r þ e i e j e ® ³ e e p e e i e e r H e b O e j e n p e e j
mel³eeûeneRveer ceerþe®ee keÀe³eoe cees[uee l³eeb®³ eeJej YeerJesieJesieȳee Òeebleele JesieJesieȳee He×leerves keÀe³eos lees[C³eele Deeues. keÀesþs
keÀjyeboer®eer ®eUJeU Peeueer, keÀesþs pebieue mel³ eeûen Peeues, keÀesþs HejkeÀer³e
ceeueeJej yeefnKes[esHee[er Hemejues nesles. keÀeBûesme®es DeeIee[ er®es vesles leg©bieele [ebyeues
iesu³eeveblej ®eUJeUer®es vesle=lJe keÀjC³eeme Òeeb eflekeÀ Je efpeune mlejeJejerue
keÀe³e&keÀlex Heg{s mejmeeJeues. ³ee ®eUJeUeruee ce gbyeF&®³ee efiejCeerceeuekeÀebveer Je
J³eeHeeN³eebveerner DeeefLe&keÀ ceole kesÀueer. ³ee ® e U J e U e r l e c e e s þ î e e Ò e c e e C e e l e
ceefnueebveerner Yeeie Iesleuee. cegbyeF&le 80Hewke Àer 46 efiejC³ee yebo þsJeC³eele
Deeu³ee. munotes.in

Page 74

74

J e e ³ e J ³ e m e j n Î Ò e e b l e e l e u e { e T H e þ e C e e b v e e r ³ e e ® e UJeUerle Yeeie
Iesleuee. Keeve Deyogue ieHeÀejKeeve ns ieebOeerpee R®³ee mel³eeûen lelJe%eeveeves
ÒeYeeefJele Peeues nesles l³eebveer DeefnbmekeÀ cee iee&ves ue{C³eeme le³eej Demeuesu³ee
Heþeveeb®eer SkeÀ efMemleye× mebIeìvee GYeejueer ef leuee `KegoeF& efKeoceleieej
ns veeJe efoues. l³eeb®³ee ³ee keÀe³ee&cegUs l³eebv ee mejnodo ieebOeer Demes cnìues
peeT ueeieues.

1 2 e f [ m e W y e j j e s p e e r c e g b y e F & ® ³ e e k e À e U y e e o s J e e r c eeiee&Jej yeeyet iesvet
veeJee®³ee leªCeeves HejosMeer ceeueeves Yejuesu³ee ì^keÀKeeueer Deelceyeueeroeve
kesÀues l³eecegUs ®eUJeU DeefOekeÀ®e Jee{ueer. 1920 m e e u e ® ³ e e D e m e n k e À e j
®eUJeUerHes#ee 1930®eer keÀe³eosYebie ®eUJeU DeefOe keÀ J³eeHekeÀ Je
HeefjCeecekeÀejkeÀ þjueer. ³ee ®eUJeUercegUs mejkeÀ ej®es keÀje®es GlHeVe Je
efye´ìerMe ceeuee®eer Dee³eele Ieìueer. efyenej, ye bieeue, Deesefjmee, cegbyeF&,
meb³egkeÌle Òeeble ³esLes yeefnJee{ueer. Òe®eb[ o[HeMeener keÀ©vener ®eUJeU Deeìes ke̳eele ³esle veJnleer.
Yeejleeleerue ef®eIeUle ®eeueuesueer HeefjefmLeleer Heentve Yeejleer³eeb®eer ieesuecespe
Heefj
5.5.5. Heefnueer ieesuecespe Heefj 1 2 v e e s J n W y e j 1 9 3 0 j e s p e e r n e r H e e f j < e o u e b [ v e ³ e s Les HebleÒeOeeve
ce@keÌ[esveesu[®³ee DeO³e#elesKeeueer Dee³eesefpele k e À j C ³ e e l e D e e u e e r . ³ e e
HeefjHeefjmejkeÀej®es, 16 ÒeefleefveOeer osMeer mebmLeeefveke Àeb®es Je 57 ÒeefleefveOeer ns
Yeejleeleerue efJeefYeVe He#eeb®es nesles. keÀe@ûes meves yeefnkeÀeBûesme®es keÀesCeerner ÒeefleefveOeer GHeefmLel e veJnles. HeefjYeejleer³e ÒeefleefveOeer ns pevelesodJeejs efveJe[ uesues veJnles lej JneF&meje@³eves
vesceuesues nesles. l³eeceO³es mej lespeyeneottj me Òet, ÞeerefveJeeme Meeðeer,
[e@.cegbpes, [e@.Deebyes[keÀj ns nesles. cegeqmuece , ef¸e½eve, DeBiueesFb[er³eve DeMee
DeuHemebK³eebkeÀeveer Yeeie Iesleuee. [e@. Deej.mee r.cegpegceoej ³ee meJe&
ÒeefleefveOeeR®es JeCe&ve keÀjleebvee cnCeleele, ke ÀeBûesme mees[tve ueb[veuee efveIeeuesues
Yeejleer³e ÒeefleefveOeer cnCepes peCet veJeN³ee ce gueeKesjerpe ueiveemeeþer efveIeeuesues
JeNne[ nesles.
³ e e H e e f j < e o s l e p e s e f v e C e & ³ e I e s l e u e s i e s u e s l ³ e e ceO³es efye´ìerMe Fb[er³ee Je
mebmLeeves ³eeb®es mebIejep³e mLeeHeve keÀjeJes, me bIejep³ee®es keÀe³e&keÀejer ceb[U
keÀe³eosceb[Ueuee keÀener ÒeceeCeele peyeeyeoej þsJ eeJes HeCe Keeme DeeefOekeÀej
mejkeÀej®³ee®e leey³eele jenCeej nesles, efÜoue jep ³eHe×leer jÎ keÀ©ve
l³eepeeieer Òeebleebvee mJee³eleÊee ÐeeJeer ns efve Ce&³e IeesÒeMveeJej SkeÀcele nesT MekeÀues veener. keÀeBûesme menYeeieer ve Peeu³eeves ³ee munotes.in

Page 75

75

HeefjmenkeÀe³ee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Jeeìtt ueeieueer.

5.5.6 ieebOeer-Dee³eefJe&ve keÀjej :
H e g { e r u e i e e s u e c e s p e H e e f j < e o ³ e M e m J e e r J n e J e e r ³ e emeeþer efye´ìerMe
mejkeÀejves 26 peevesJeejer 1931 jespeer ieebOeeRme n meJe& keÀeBûesme meom³eeb®eer
kewÀosletve megìkeÀe kesÀueer. 6 HesÀye´gJeejer jes peer ceesleerueeue vesn©b®es efveOeve
Peeues. ³ee og:Keelegve yeensj He[u³eeJej ieesueces pe HeefjkeÀeBûesmeceO³es meg© Peeueer. meÒeg. pe³ekeÀj, Þee refveJeemeve Meeðeer, ceeueJeer³e
³eebveer HeggÀìerj ieìebvee DeeUe IeeueC³eemeeþer k eÀeBûesmeves ogmeN³ee ieesuecespe
HeefjJneF&meje@³e Dee³eefJe&veosKeerue keÀeBûesmeMeer Je eìeIeeìer keÀjC³eeme GlmegkeÀ nesles
l³eeletve 17 HesÀye´gJeejer 1931 jespeer efouueer ³ esLes ieebOeer-Dee³eefJe&ve
³eeb®³eeleerue JeeìeIeeìeRvee meg©Jeele Peeueer ³ee veblej GYe³eleeble keÀjej
nesTve 5 cee®e& jespeer ieebOeerpeeRveer l³eeJej mJ ee#ejer kesÀueer ³ee keÀjejele
Heg{erue keÀueces nesleer.
1. jepekeÀer³e kewÀÐeeb®eer megìkeÀe JneJeer
2. ceerþeJejerue keÀj keÀener ÒeceeCeele keÀceer keÀje Jee
3. DeeboesuekeÀeb®eer peHle kesÀuesueer ceeueceÊee mej keÀejves Hejle keÀjeJeer
4. keÀe³eosYebie ®eUJeU Je yeefn5. keÀeBûesmeves ogmeN³ee ieesuecespe Heefj6. DeuHemebK³eebkeÀebvee mebj#eCe ÐeeJes.

5.5.7 ogmejer ieesuecespe Heefj i e e b O e e r p e e R v e e r D e e ³ e e f J e & v e ³ e e b ® ³ e e M e e r k e s À u e s uee ne keÀjej vesn©, yeesme
³eemeejK³ee vesl³eebvee Heìuee veener. megYeekeÀjCes cnCepes mejkeÀejHeg{s MejCeeieleer HelkeÀjC es nes³e Demes cnCetve DeeHeuee
jeie J³ekeÌle kesÀuee Hejbleg ieebOeerpeeRveer yeue Meeueer MeemeveeHeg{s efoIe&keÀeU mebIekeÀjCes Meke̳e Jeeìle veJnles cnCetve l³eebveer le [pees[ mJeerkeÀejueer.
o g m e N ³ e e i e e s u e c e s p e H e e f j < e o s m e e þ e r k e À e B û e s m e ® e s SkeÀcesJe ÒeefleefveOeer cnCetve
Dee@iemì 1931 ceO³es ieebOeerpeer ueb[veuee efveIee ues ³ee®eJesUer efye´ìerMe
Meemeveele cenlJee®es yeoue Peeues Dee³eefJe&ve®³ee p e e i e e r J n e @ F m e j e @ ³ e c n C e t v e
meece´ep³eJeeoer efJeueebriìve Deeuee Je Yeejleceb$ eer cnCetve mej nesDej ³eeb®eer
vesceCetkeÀ Peeueer. meece´ep³eJeeoer efJeueeRiìvev es lej ieebOeer Dee³eefJe&ve keÀjej
Deceev³e keÀ©ve Yeejleele Del³ee®eej meg© kesÀues. Fbiue[ceO³esner jeä^er³e
mejkeÀej mLeeHeve Peeues nesles. 7 meHìWyej 1931 je speer ogmejer ieesuecespe
munotes.in

Page 76

76

HeefjJne³e®eer nesleer Hejbleg ®e®ee& Peeueer leer peele er³e ÒeMveeJej keÀejCe cegmeueceeve,
ef¸e½eve, DemHe=M³e, De@biuees Fbef[³eve ³eeb®³ee Ò eefleefveOeeRveer mJeleb$e
celeoejmebIee®eer ceeieCeer kesÀueer. ieebOeerpeeRv eer cee$e mebHetCe& mJeeleb$³ee®eer ceeieCeer
kesÀueer HeCe mejkeÀejves ³ee ceeieCeerme efJejesOe kesÀuee mebIejep³ee®es v³ee³eeue³e,
keÀe³eosceb[U ³ee ÒeMveebJej HeefjefvejeMe Peeues. 28 ef[meWyej 1931 jespeer les efjk eÀec³ee neleeves cee³eosMeer
Hejleues.

5.5.8. ®eUJeUer®ee ogmeje ìHHee Je mejkeÀej®eer o[H eMeener :
c e n e l c e e i e e b O e e r e f n b o t m L e e v e e l e ³ e s l e e ® e l ³ e e b ® ³ ee keÀeveeJej mejkeÀej®³ee
Del³ee®eeje®³ee yeelec³ee Deeu³ee. l³eebveer Jne@F& meje@³euee ner o[HeMeener
LeebyeefJeC³ee®eer efJevebleer kesÀueer Hejbleg Jne F&meje@³eves SskeÀues veener. MesJeìer
ieebOeerpeeRveer 1 peevesJeejer 1932 jespeer keÀe³e osYebie ®eUJeU Hegvne meg©
keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. l³eeDeeOeer®e mejke Àejves vesn©, Keeve Deyogue
ieHeÀejKeeve, MesjJeeveer ³ee vesl³eebvee DeìkeÀ ke sÀueer nesleer. 3 peevesJeejeruee
®eUJeU meg© Peeueer Je ogmeN³ee®e efoJeMeer ieebOee rpeeRveer DeìkeÀ keÀ©ve
³esjJe[e leg©bieele ìekeÀues. mejoej Heìsue, [e@.je peWêÒemeeo, [e@. Devmeejer
Je Flej ueneve Heg{eN³eebveener DeìkeÀ Peeueer. 1 u eeKe 20 npeej ueeskeÀ
leg©bieele [ebyeues iesues, keÀeBûesme mebIeìvee ye skeÀe³eosMeerj þjJeueer iesueer. one
DeO³eeosMe keÀe{tve ce@peermì^sìuee Je Heesueermeeb vee Dece³ee&o DeefOekeÀej efoues
iesues. keÀe³e&keÀl³ee¥®ee íU keÀjCes, l³eeb®eer ce eueceÊee peHle keÀjCes,
Je=ÊeHe$eebJej yeboer, mebHetCe& Kes[îeeJej ob[ Dee keÀejCes, ueeskeÀebvee ceejneCe,
ieesUeryeej keÀjCes DeMeer mejkeÀej®eer o[HeMeener Jee{le iesueer HeCe ³ee
o[HeMeener®eer pevelesuee meJe³e Peeueer nesleer.

5.5.9 peeleer³e efveJee[e Je HegCes keÀjej :
keÀe³eosYebie ®eUJeU megª Demeleebvee®e Fbiueb[®es HebleÒeOeeve j@cmes
ce@keÌ[esvee@u[ ³eebveer 16Dee@iemì 1931 jespeer pe eleer³e efveJee[îee®ee efveCe&³e
peenerj kesÀuee. l³eevegmeej p³ee Òeebleele cegmeue ceeve DeuHemebK³e nesles lesLes
l³eebvee mJeleb$e ÒeefleefveOeerlJe, ef¸e½eve, DeBi uees Fb[er³eve Je ³egjesefHe³eveebvee
l³eeb®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee ÒeceeCeeJe©ve Òeefleef veOeerlJe efceUeues, DemHe=M³eebvee
mJeleb$e celeoejmebIe lemes®e meJe&meeceev³e celeoe jmebIeeceO³es celeoeve
keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀner efceUeuee.

³ e e p e e l e e r ³ e e f v e J e e [ î e e l e o u e e r l e p e e l e e r - p e c e e l eeRvee efJeYekeÌle
celeoejmebIe osTve efnbot meceepeele HegÀì Hee[C³ee ®³ee [eJeeceggUs ieebOeerpeer
DemJemLe Peeues. l³eebveer ³eeuee efJejesOe keÀ©ve 20 meHìWyej 1932 Heemetve
DeecejCe GHees

Page 77

77nesles. efnbot meceepe SkeÀmebIe jneJee ³eemeeþer ieebOeerpeer ÒeeCe HeCeeuee ueeJeC³eeme efme× Peeuesues
Heentve jeä^er³e Heg{eN³eebceO³es DemJemLelee Hemejueer Je l³eebveer neue®eeue meg© kesÀueer. ®egVeerueeue
cesnlee, OeveM³eeceoeme efyeuee& ³eebveer i eebOeeRvee HejeJe=Êe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee lej ceoveceesnve
ceeueJeer³e ³eebveer oesvner vesl³eebMeer yeesueCeer meg© kesÀueer. DeKesjerme meJe& vesl³eebvee Deebyes[keÀjeb®es
ceve JeUJeC³eele ³eMe Deeues. Deebyes[keÀj mJeleb$e celeoejmebIee®ee Deeûe nm e e s [ C ³ e e m el e ³ e e j
Peeues. 25 meHìWyej jespeer ieebOeer Je Deebyes[keÀj ³eeb®³eele HegCes keÀjej Peeuee l³eevegmeej
peeleer³e efveJee[îeeletve oueerleeb®³ee efJeYekeÌle celeoejmebIee®es keÀuece jÎ keÀjC³ee®es ceev³e kesÀues
iesues. mejkeÀejvesner ³ee keÀ jejeuee ceev³elee efoueer. mJeleb$e celeoejjmebIeeSsJepeer oueerleebvee
keÀe³eosceb[Uele jeKeerJe peeiee Jee{Jetve osC³eele Deeu³ee. 26 meHìWyej jespeer ieebOeerpeeRveer
GHees5.5.10 eflemejer ieesuecespe HeefjHegCes keÀjejevebl ej ce. ieebOeeRveer nefjpeve mesJekeÀmebIee®eer mLeeHevee keÀ©ve nefjpeve
G×eje®eer ®eUJeU meg© kesÀueer keÀe³eosYebie ®eUJeUer®ee peesj keÀceer nesle iesuee. ³ee ojc³eeve
ueb[veuee 17 veesJnWyej les 24 ef[meWyej 1932 ³ee keÀeUele eflemejer ieesuecespe Hee fjHe[ueer. ³ee HeefjDemeuesues 46 ÒeefleefveOeer®e GHeefmLele nesles. ³ee Heefj®e®ee& efveCee&³ekeÀ mJeªHee®eer Peeueer veener. HeefjefJe®eejÒeCeeueer®es mJeªHe Heenlee lemes nesCes Meke̳ener veJnles HeCe lesJe{s efveefceÊe keÀ©ve
HeefjmejkeÀej Yeejlee®³ee YeeJeer jep³eIeìves®ee cemegoe le³eej keÀjsue Demes meebietve ner HeefjmebHeu³ee®eer Iees‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) HegCes keÀjejeJej Lees[ke̳eele ìerHe efuene.munotes.in

Page 78

78

5.6 ®eues peeJe efkebÀJee Yeejle íes[es Deeboesuev e

5.6.1 ÒemleeJevee :
F . m e . 1 9 3 9 m e e u e e r k e À e B û e s m e c e O ³ e s l e e r J e ´ l e e e q l JekeÀ celeYeso nesTve
HetÀì He[ueer. megYeeHe[ues. ³ee®eJesUer ³egjesHeeleerue jepevewleerkeÀ leCeeJe keÀUmeeuee Heesnes®euee
neslee. 3 meHìWyej 1939 jespeer Fbiueb[ves pece&vee refJe©× ³eg×e®eer IeeskesÀueer DeeefCe ogmeN³ee cene³eg×euee meg©Jeele Pe eueer. l³ee®e efoJeMeer Yeejlee®es
ieJnve&j pevejue uee@[& ueerveefueLeiees ³eebveer Y eejlener ³eg×ele meeceerue
Peeu³ee®eer IeesPeeuee. Fbiueb[ves DeeHeues ³eg×nslet DeeefCe Yeejl eeyeeyele®eer DeeHeueer YetefcekeÀe
mHeä kesÀu³eeefMeJee³e Fbiueb[®³ee ³eg×keÀe³ee&uee HeeþeRyee osT MekeÀCeej veener
Demee þjeJe keÀeBûesmeves Heeme kesÀuee. keÀeBûesme ®³ee ³ee HeeefJe$³eecegUs efye´ìerMe
Meemeveeves 17 Dee@keÌìesyej 1939 jespeer Yeejleeef JekesÀues.l³eele YeefJe<³eele Yeejleeuee Jeemeeneflek eÀ mJejep³e efoues peeC³ee®ee
Hegve©®®eej kesÀuee. ³ee DeekeÌìesyej IeesDee@keÌìesyej jespeer efye´ìerMe OeesjCee®ee efvekeÀe³eosceb[Ueleerue keÀeBûesme meom³eebveer jepeer veeces osC³ee®ee þjeJe Heeme
kesÀuee l³eeÒeceeCes Deeþner Òeebleeleerue keÀeBûes me ceb$eer ceb[Uebveer jepeerveeces
efoues.

Y e e j l e e u e e ³ e g × m e c e e H l e e r v e b l e j m J e e l e b $ ³ e o s C ³ e e ® eer IeeskesÀueer lej Fbiueb[®³ee ³eg×keÀe³ee&me keÀeBûesme HeeþeRyee osF&ue Demee þjeJe
keÀeBûesmeves keÀjlee®e ieJnve&j pevejueves 8 Dee@i emì 1940 jespeer SkeÀ
IeesleCeeJee®³ee HeefjefmLeleerle ieebOeerpeeRveer Jew³ eeqkeÌlekeÀ mel³eeûene®eer IeeskesÀueer. Jew³eeqkeÌlekeÀ mel³eeûen meg© keÀjCeejs Heefnues mel³eeûener peJeenjueeue
vesn© nesles, l³eebvee ®eej Jeef[meWyej1941 He³e¥le 26 npeej mel³eeûeneRvee Deìke À Peeueer. ogmeN³ee
cene³eg×keÀeUele Yeejlee®es menkeÀe³e& efceUJeC³eem eeþer Yeejleeuee Fbiueb[ves
mJejep³ee®es Deeéeemeve ÐeeJes DeMeer DecesefjkesÀv es met®evee kesÀueer. Yeejleeleerue
jepekeÀer³e Hes®e mees[Jetve Yeejleer³eeb®es menkeÀ e³e& efceUJeC³eemeeþer Fbiueb[®es
HebleÒeOeeve ®e®eeaueves mej mì@HeÀ[& ef¬eÀHme ³eeb vee Yeejleele HeeþJeues. 23
cee®e& 1942 jespeer ef¬eÀHme ³eebvee Yeejleele Heeþ Jeues. 23 cee®e& 1942
jespeer ef¬eÀHme Yeejleele Deeues efJeefJeOe vesl³e ebMeer ®e®ee& keÀ©ve l³eebveer DeeHeueer
³eespevee peenerj kesÀueer l³eele ³eg×eveblej Yeejl eeuee JeemeeneflekeÀ mJejep³e
osC³ee®es Deeéeemeve, Yeejleer³eebvee Yeejlee®eer j ep³eIeìvee yeveefJeC³ee®ee munotes.in

Page 79

79

DeefOekeÀej osC³ee®es ceev³e kesÀues Hejbleg Ieìvee meefceleerle meeceerue ve nesC³ee®eer
Òeebleebvee Je mebmLeeefvekeÀebvee cegYee efou³eeve s keÀeBûesmeves ner ³eespevee HesÀìeUueer.

e f ¬ e À H m e ³ e e s p e v e e D e H e ³ e M e e r þ j u ³ e e v e s o s M e e ® ³ e e jepekeÀer³e Òeieleer®ee
ceeie& yebo Peeuee Je osMeeceO³es efvejeMes®es Jeel eeJejCe Hemejues. ³ee
JeeleeJejCeeuee íso osC³eemeeþer ieebOeerpeer Heg{s mejmeeJeues.

5.6.2 ®eues peeJe®ee þjeJe :
M e $ e t Y e e j l e e ® ³ e e m e e r c e s J e j G Y e e þ e k e À u e e D e m e l e e bvee Yeejlee®³ee
mebj#eCee®es meeceL³e& jep³ekeÀl³ee&le vemeu³eecegU s l³eebveer lelkeÀeU osMe
mees[tve ®eeueles JneJes, efye´ìerMeebveer Yeejle m ees[uee lej peHeeveer Dee¬eÀceCee®ee
OeeskeÀe Yeejleeuee jenCeej veener Demes jesKeþeske À Godieej ieebOeeRveer keÀe{ues.
efye´ìerMeebveer Yeejle mees[tve peeCes l³eebvee ef vekeÀ[er®es Jeeìle Demeu³ee®ee metj
l³eeb®³ee meJe& efueKeeCeeletve ceeb[uee iesuee. le s mJes®ísves iesues lej þerkeÀ,
veenerlej Yeejleer³eebveer l³eebvee IeeueJetve osC³ eemeeþer ®eUJeU keÀjeJeer Demesner
cele l³eebveer ceeb[ues l³eeb®³ee ³ee efJe®eejeuee `íes[es Yeejle ns IeesefceUeues.

6 p e g u e w 1 9 4 2 j e s p e e r J e O e e & ³ e s L e e r u e k e À e B û e s m e keÀe³e&keÀeefjCeer®³ee
yewþkeÀerle ®eues peeJe®ee þjeJe SkeÀceleeves Heeme P e e u e e . ³ e e y e w þ k e À e r l e e r u e
þjeJeeJej cegbyeF&uee 7 Dee@iemì jespeer nesCeeN³ee K e g u ³ e e D e e f O e J e s M e v e e l e
efMekeÌkeÀeceesle&ye Jne³e®es nesles. l³eevegmeej 7 D e e @ i e m ì j e s p e e r c e g b y e F & u e e
DeeefOeJesMeve meg© Peeues. ceewueevee DeePeeo ns D eO³e#emLeeveer nesles l³eeb®³ee
Je ieebOeerpeeR®³ee Yeel³eeme Heìsueebveer Devegceesove efoues 8 Dee@iemì jespeer ne þjeJe yengceleeves
Heeme Peeuee l³eeveblej 73 JeDeespemJeer YeePeeuees Deenesle Demes mecepeeJes DeeefCe keÀjWies ³ee cejWies ³ee efveOee&jeves ®eUJeU
®eeueJeeJeer Demee ceb$ener efouee.

5.6.3 Meemevee®eer keÀ[keÀ keÀejJeeF& :
k e À e B û e s m e ® e e k e À e ³ e & ¬ e À c e p e v e l e s H e ³ e ¥ l e H e e s ® e C ³ eeHetJeea®e ®eUJeUer®³ee
cegUeJej®e DeeIeele keÀjCee®ee mejkeÀej®ee efveOee& j neslee l³eeÒeceeCes 9
leejKesuee Heneì nesC³eeHetJeea®e mejkeÀejves osMee le OejHekeÀ[er®es me$e meg©
kesÀues. cegbyeF& Menjele SkeÀe®e JesUer meeþ Heesu eerme HeLekeÀebveer vesl³eeb®³ee
efveJeememLeeveer peeTve l³eebvee DeìkeÀ kesÀueer. ieebOeeRvee HegC³ee®³ee
DeeieejJeeve He@uesmeceO³es lej vesnª, Heìsue, DeeP eeo ³eebvee Denceoveiej®³ee
munotes.in

Page 80

80

leg©bieele mLeeveye× keÀjC³eele Deeues. keÀe@ûesme® es keÀener ÒeebleerkeÀ vesles Yeejle
íes[es®ee mebosMe IesTve DeeHeu³ee ieeJeer Hejlele Demeleebvee l³eebvee Jeeìsle®e
DeìkeÀ keÀjC³eele Deeueer. DeìkesÀ®es ns me$e Òeebe flekeÀ Je leeuegkeÀe mlejeHe³e¥le
®eeueefJeC³eele Deeues.

v e s l ³ e e b ® ³ e e O e j H e k e À [ e r y e j e s y e j ® e F l e j n e r m e J e & o ceveceeie& mejkeÀejves
DeJeuebefyeues. keÀeBûesmeJej Je keÀeBûesmeMeer meb ueive Demeuesu³ee meJe& mebIeìveebJej
yeboer IeeueC³eele Deeueer. l³eeb®eer ceeueceÊee pe Hle keÀ©ve l³eeb®³ee
keÀe³ee&ue³eebvee kegÀuegHes þeskeÀC³eele Deeueer. meYee, cees®ex, efvejesOeves, Yee³eeJej yeboer Ieeleueer iesueer, JeÊeHe$eebJejerue efveye¥Oe DeeefOekeÀ keÀ[keÀ
keÀjC³eele Deeues. ³eeefMeJee³e meYee Je efcejJeCet keÀebJej ueeþer, nuues,
ieesUeryeej, mebMeef³eleeb®³ee IejeJej Oee[er, efve jHejeOe ueeskeÀebveener
mebMe³eeJe©ve ceejneCe Demes o[HeMeener®es meJe& ce eie& mejkeÀejves DebefiekeÀejues.

5.6.4 ®eUJeUer®eer J³eeHleer Je mJe©He :
m e J e & v e s l ³ e e b v e e D e ì k e À P e e u ³ e e ® e e r y e e l e c e e r m e c epelee®e ueeskeÀeb®ee
mebleeHe DeveeJej Peeuee. 3 Dee@iemì jespeer vesle= lJenerve peveles®³ee GlmHegÀle&
GþeJeebveer Deeboesueveeuee ÒeejbYe Peeuee. meJe& c eesþîee Menjeletve efveoMe&ves
Peeueer, cees®ex efveIeeues, efvekeWÀêeleerue keÀeceieej mebHeeJej iesues. ceneefJeÐ eeue³eerve le©Ce-le©Ceer®e veJns
lej MeeUkeÀjer ceguesner neleele eflejbiee HeÀ[keÀe fJele ®eues peeJe®³ee Ieesosle jmleesjmleer efcejJeCetkeÀe keÀe{leebvee efome t ueeieueer. ceefnuee ceesþîee
mebK³esves meef¬eÀ³e nesl³ee. HeesueermeebJej, l³ee b®³ee JeenveebJej, mejkeÀejer
keÀe³ee&ue³eebJej oie[HesÀkeÀ keÀjCes, Heesueerme J eenveebvee De[Jee³euee
jmleesjmleer oie[ Je ueekeÀ[s DeeCetve þsJeCes, mej keÀejer FceejleeRJej eflejbiee
ueeJeCes, Yeejleer³e MeemekeÀer³e DeeefOekeÀeN³eebv ee ieebOeer ìesH³ee Ieeuee³euee
ueeJeCes DeMee ceeiee¥®ee DeJeuebye ueeskebÀ keÀ© u eeieues. Heesueerme ³esC³ee®ee
megieeJee ueeieuee keÀer ueeskebÀ ueHetve yemele Je l e s p e e l e e ® e D e e ¬ e À c e k e À
keÀejJee³eebmeeþer yeensj He[le. ner ueeì ûeeceerCe Yeeieelener Hemejueer, efYebleer
efYebleerJej ®eues peeJe Ieesue{îeele Glejues.

¿ e e ® e k e À e U e l e ® e e b o e e f p e u ¿ e e l e e r u e e f ® e c e t j ³ e e ieeJeer Ie[uesues ÒekeÀej
DeefleMe³e ieepeuee. 12 Dee@iemì jespeer lesLes Mee blelesves efveoMe&ves Peeueer.
Heesueermeebveer kesÀuesu³ee ieesUeryeejele keÀener u e e s k e b À p e K e c e e r n e s l e e ® e p e c e e J e
KeJeUuee Je l³eebveer Òeeflenuuee ®e{efJeuee l³eele k e À e n e r D e e f O e k e À e j e r J e
Heesueerme þej Peeues. ³ee®ee yeouee IesC³eemeeþer mejkeÀejves uelesJne mewefvekeÀebveer pevelesJej, efðe³ee Je cegu eebJejner HeeMeJeer Del³ee®eej keÀ©ve munotes.in

Page 81

81

mebHetCe& ieeJe G×mJe kesÀues. ³ee®es He[meeo ceO³e Òeeble Je cegbyeF& Òeebleele meJe&$e
Gþues.

9 D e e @ i e m ì ® ³ e e m e g c e e j e m e H e e s u e e r m e e b ® ³ e e n e l e e J e j legjer osTve
De®³eglejeJe HeìJeOe&ve, De©Cee DemeHeÀuueer, [e@. jececeveesnj ueesefn³ee,
meg®eslee ke=ÀHeueeveer ns keÀe³e&keÀlex Yetefceiel e Peeues l³eebveer SkeÀ ceO³eJeleea
meefceleer mLeeHeve keÀ©ve iegHleHeCes keÀe³e& keÀj C³eeme meg©Jeele kesÀueer. [e@.
ueesefn³eeb®³ee ÒesjCesves keÀener le©Ceebveer SkeÀ $e ³esTve cegbyeF&®³ee ®eewHeeìerpeJeU
SkeÀe Fceejleerle Òe#esHeCe keWÀê mLeeHeve kesÀues lesLetve Yetefceiele vesl³eeb®eer
YeeHeÀjej nesTve Yetefceiele vesl³eebvee ³esTve efceUe ues mejkeÀejer ³eb$eCee yeskeÀece
keÀjC³ee®³ee ¢äerves ìsueerûeeHeÀ®es Keebye Je leej e lees[Ces, Hegue G[JeCes,
jsuJesceeiee&Jejerue efHeÀMeHuesìmed keÀe{Ces, efpe une Je leeuegkeÀe mlejeJejerue
mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eebJej nuues keÀ©ve l³eeb®ee leeyee IesCes, mHeÀesìkeÀ êJ³es
JeeHe©ve yeeBye le³eej keÀjCes F. IeeleHeeleer ke=À l³es Yetefceiele vesl³eebveer
le©Ceeb®³ee mene³³eeves meg© kesÀueer Meðee®ee JeeH ej keÀ©ve mejkeÀejuee $emle
keÀjC³eemeeþer `DeePeeo omles le³eej keÀjC³eele Dee ues. l³eebvee DeeJeM³ekeÀ les
ÒeefMe#eCe osC³eemeeþer vesHeeU®³ee meercesvepeerke À ÒeefMe#ekeÀ keWÀês ®eeueJeueer
iesueer. efyenej®es efvel³eevebo efmebie ns ³ee keW Àêe®es ÒecegKe nesles. efyenej,
Deemeece, iegpejeLe, yebieeue Jeiewjs Òeebleeletve efHemlegues, neleyeeBye, yebogkeÀe
le³eej keÀjC³ee®es ueneve ueneve keÀejKeeves meg© P eeues. mejkeÀejer
DeekeÀ[sJeejervegmeej 1943®³ee DeKesjHe³e¥le megcee js 664 yeeByemHeÀesì
nesTve mejkeÀejer ceeueceÊes®eer peyejomle veemeOet me Peeueer.

5.6.5. ÒeeflemejkeÀej®eer keÀeceefiejer :
o s M e e l e k e À e n e r e f þ k e À e C e e r M e e m e k e À e r ³ e ³ e b $ e C e e ceeb[tve He[u³eeveblej
mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer DeeHeueer ÒeeflemejkeÀejs m L e e H e v e k e À © v e Ò e M e e m e v e e ® e e r
keÀeces neleer Iesleueer. ³eele ÒeecegK³eeves yebie eueceOeerue efceoveeHetj efpeu¿eeleerue,
Deesefjmeeleerue yeeueemeesj efpeu¿eeleerue, DeebOe ´ceOeerue YeerceeJejce ³esLeerue
ÒeeflemejkeÀejs ue#eCeer³e þjueer. cegbyeF& Òeeblee ®³ee meeleej efpeu¿eeleerue
ÒeeflemejkeÀej ves$eefoHekeÀ þjues. ns ÒeeflemejkeÀ ej ®eUJeUer®³ee DeesIeele
pevceeuee Deeues. mejkeÀej®³ee o[HeMeenercegUs leeu egkeÀe HeeleUerJejerue keÀener
keÀe³e&keÀlex Yetefceiele Peeues, l³eebveer JesieJe sieUs ieì Dee³eesefpele keÀ©ve
efMemleye× He×leerves IeeleHeeleer ke=Àl³es meg© ke sÀueer. DeuHeeJeOeerle®e leg©bieelegve
efvemeìtve Deeuesues efkeÀmeve Jeerj Je Jemebleoeoe H e e ì e r u e n s l ³ e e b v e e ³ e s T v e
efceUeues l³eebveer mejkeÀejer Keefpev³eeJej Je Með eeieejebJej Oee[er Ieeleu³ee
veevee Heeìerue ns ³ee ieefveceer ³eg×e®es met$eOee j nesles, ³eMeJeblejeJe ®eJneCe
l³eeb®³ee®e ieìele nesles. GþeJee®³ee keÀeUeleerue DejepekeÀe®ee HeÀe³eoe pesJne
ieeJeiegb[ Je ojes[sKeesj meeleeN³ee®³ee Heefjmejel e IesT ueeieues DeeefCe munotes.in

Page 82

82keÀeBûesme®³ee veeJeeJej pevelesuee GHeêJe osT ueeieues lesJne l³eeb®ee yeboesyemle keÀjC³ee®ee efveCe&³e ³ee
¬eÀebefleJeerjebveer Iesleuee l³eeletve®e ÒeeflemejkeÀejer keÀuHevee pevceeuee Deeueer.
meeleeje ³esLes mLeeHeve Peeuesues ns peveles®es Òeefleme jkeÀej He$eermejkeÀej cnCetvener DeesUKeues
peeles. iegvnsieejeb®es oesvner Hee³e yeebOetve l³ee®³ee ìe®esJej keÀeþerves le[eKes ceejCes ner ³esLes efou³ee peeCeeN³ee
efMe#esHewkeÀer SkeÀ keÀþesj efMe#ee nesleer. ³ee efMe#esuee mLeeefvekeÀ ceb[Uer He$eer ceejCes cnCele cnCetve DeMeer
efMe#ee osCeeN³ee mejkeÀejuee He$eermejkeÀej Demes mebyeesOet ueeieues.
Jeefjÿ vesl³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer ieeJekeÀN³eebveer Heb®ee³ele meefcel³ee mLeeHeve kesÀu³ee l³eeletve
mLeeefvekeÀ mecem³eeb®ee v³ee³eefveJee[e nesl eD e m e s , oe©®es iegÊes yebo Hee[C³eele Deeues, meeJekeÀejebveer
MeslekeÀN³eeb®³ee uegyee[uesu³ee peefceveer ueeskeÀ v³ee³eeue³eeleHexÀ Hejle keÀjC³eele Deeu³ee, keÀeȳee yeepeejeuee
DeeUe Ieeleuee iesuee. legHeÀeve mesvee Je DeePeeo mesvee ³ee veeJeeves le ©Ceeb®eer HeLekesÀ mLeeHeve keÀjC³eele
Deeueer. ner HeLekesÀ HeesueermeebJej Je KeyeN³eebJej vepej þsJeCes, meceepekebÀìkeÀebvee DeìkeÀ keÀjCes, Yetefceiele
vesl³eeb®es efvejesHe Heesnes®eefJeCes ner keÀeces keÀjerle ³ee ÒeeflemejkeÀejeb®es keÀece 1946 He³ e¥le megª nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) ®eues peeJe ®eUJeUer®eer JewefMeä³es mHeä keÀje.
5.7 meejebMe
9 Dee@iemì 1942 jespeer megª Peeuesues Yeejle íes[es ns Deeboesueve Yeejleer³e peveles®es
efye´ìerMeebefJe©×®es DeKesj®es Deeboesu eve nesles. MeemekeÀer³e met$eeÒeceeCes ³ee keÀeUele 2096 ueeskebÀ ceejues
iesues, 8251peKeceer Peeues Je 84833 ueeskeÀebvee DeìkeÀ Peeueer Hejbleg ns DeekeÀ[s efoMeeYetue keÀjCeejs
Deens. keÀeBûesme®³ee ceeefnleervegmeej 25 npeej ueeskebÀ ceejues iesues J e1 ueeKeeJej peKeceer Peeues. ³ee
®eUJeUerle efJeÐeeLeea, meJe&meeceev³e ceefnuee, MeslekeÀjer, DeeefoJeemeer, meeceev³e ueeskebÀ ³eeb®ee HeÀej ceesþe
menYeeie neslee. leg©biee®eer JeMeemekeÀer³e ocevee®eer efYeleer peveceveeletve veeefnMeer Peeueer. vesl³eeb®³ee
ÒesjCescegUs veJns lej vesl³eeb®³ee DevegHeefmLele mJe³ebÒesjCesves pevelesves ®eeueJeuesueer ner ®eUJeU DeYetleHetJe&
nesleer. Òeefle mejkeÀejebcegUs Yeejleer³e ueeskebÀ GÊece MeemekeÀ nesT MekeÀleele ne veJee DeelceefJeéeeme efvecee&Ce
Peeuee. mejkeÀej®³ee o[HeMeener efJe©× ieebOeerpeeRveer 9 HesÀye´gJeejer 1943jespeer leg©ieele®e GHeeskesÀues. ieebOeerpeeR®eer Òeke=Àleer efyeIe[u³eecegUs 6 ceW 1944 jespeer mejkeÀejves l³eeb®eer megìkeÀe kesÀueer. petve
1945,ceO³es keÀeBûesme keÀe³e&keÀ eefjCeer®³ee meom³eeb®eerner cegkeÌlelee keÀjC³eele Deeueer. Yetefceiele vesl³eebefJe©×
peejer keÀjC³eele Deeuesues HekeÀ[ Jee@jbì 1946®³ee ÒeejbYeer ceeies IesC³eele Deeues. ³ee meJe& vesl³eeb®³ee
megìkesÀyejesyej Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue Deeb oesuevee®es HeJe& ceeies He[tve meÊes®³ee nmleeblejCee®³ee
JeeìeIeeìer®es HeJe& megª Peeues.munotes.in

Page 83

835.8 ÒeMve
(1) DemenkeÀej ®eUJeUer®ee keÀe³e&¬eÀce Je HeefjCeece mHeä keÀje.
(2) meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeUer®es ìHH³eeb®es JeCe&ve keÀje.
(3) Yeejleer³e mJe eleb$³e ®eUJeUerleerue ®euespeeJe ®eUJeUer®es ³eesieoeve mHeä keÀje.
5.9meboYe& met®eer
(1) efyeHeerve ®ebê Je Flej ,Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e
(2) efyeHeerve ®ebê, DeceuesMeef$eHeeþer, ye©Ce [s: mJeeleb$³ee®ee ue{e
(3) ûeesJnj DeeefCe yesunskeÀj: DeeOe gefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
(4) megceve JewÐe Je Meeblee keÀesþskeÀj:
1) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920)
2) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 -1947)
(5) megefcele mejkeÀej: DeeOegefvekeÀ Yeejle
(6) [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej: DeeO egefvekeÀ efnbogmleeve®ee Fefleneme
(7) Oevebpe³e Dee®ee³e&: DeeOegefvekeÀ Yeejle (1750 -1950)
munotes.in

Page 84

84


6
1935®ee Yeejle Meemeve keÀe³eoe

6.0 GefÎäs
6.1 ÖemleeJevee
6.2 mee³eceve keÀceerMeve 1927 - 28
6.3 1935 ®ee Yeejle Meemeve keÀe³eoe
6.4 1935 Yeejle Meemeve keÀe³eÐeeleerue GefCeJee
6.5 meejebMe
6.6 ÖeMve
6.7 meboYe& met®eer
6.0 GefÎ<ìs

1) ³ee IeìkeÀe®³ee DeO³e³eveeveblej 1935 ®ee keÀe³ eoe mebcele keÀjC³eeceeies
Demeuesueer jepekeÀer³e HeeMJe&Yetceer®es DeekeÀuev e nesCes.
2) 1935 ®³ee keÀe³eo³eeleerue lejletoeR®es DeekeÀu eve nesCes,
3) 1935 ®³ee keÀe³eoîeeleerue GCeerJee Je l³eeJej efJeefJeOe peCeebveer efouesu³ee
Òeefleef¬eÀ³ee ³eeb®es %eeve nesCes.

6.1 ÒemleeJevee

Y e e j l e e l e m e l l e e Ò e m L e e e f H e l e k e s À u ³ e e v e b l e j e f y e ´ ìerMeebveer megjJeeleerme ®eeì&j
De@keÌì mebcele kesÀues. l³eeveblej 1861 ®³ee keÀew efvmeue De@keÌìvegmeej Yeejleer³e
ÒeMeemeve J³eJemLesle cenlJee®es yeoue kesÀues. 190 9 ®³ee efcebìes ceesue&
keÀe³eoîeevegmeej Yeejleer³eebvee keÀener ÒeceeCeel e ÒeefleefveeqOelJe eqoues iesues. 1919
ceO³es ceebìsi³et ®escmeHeÀ[& keÀe³eo³eevegmeej efÜ oue jep³eHeOoleer DeefmlelJeele Deeueer.
ÒeLece cene³egOoeceO³es Fbiue[®ee efJepe³e Peeuee D emeuee lejerner ³eeceO³es l³eeb®eer munotes.in

Page 85

85

oceíekeÀ Peeueer nesleer, l³eeveblej Ie[uesu³ee Ieì veebveer Yeejleer³eeb®ee DeelceeqJeMJeeme
Jee{uee neslee. efye´ìerMe meÊesmeesyele nesle Deme uesu³ee mebIeYeejleer³eebvee efJeMJeemeele nesC³eemeeþer JesieJe sieUer efMeäceb[Us HeeþefJeueer. mee³eceve
keÀefceMeve HeeþJeues. ³ee meJee&®ee HeefjHeekeÀ cn Cetve 1935 ®ee Yeejle Meemeve
keÀe³eoe DeKesj mebcele Deeuee . ne keÀe³eoe mebcel e nesC³eeDeeOeer Ie[uesu³ee keÀener
cenlJee®³ee Ie[ecees[er®ee HejeceMe& IesCes Del³eeJ eM³ekeÀ þjles.

6.2 mee³eceve keÀefceMeve 1927 - 28
6.2.1 mee³eceve keÀefceMeve 1927 - 28
Y e e j l e e ® ³ e e M e e m e k e À e r ³ e k e À e j Y e e j e ® e e r ® e e w k e À M e e r keÀªve l³eeyeeyele DenJeeue
Heeue&ceWìuee meeoj keÀjC³ee®es keÀece SkeÀe mebmeo er³e meefceleerkeÀ[s vesceC³ee®es
megleesJee®e efye´ìerMe HebleÒeOeeveeveer kesÀues. ³ee meefceleerleerue meJe& meom³e eqye´ìerMe nesles .
SkeÀener Yeejleer³e J³ekeÌleeruee l³eele mLeeve veJ nles. YeejleeceO³es peJeeyeoej Meemeve
meefceleer HeeþefJeC³ee®es Ieesef Y e e j l e e l e e r u e p e J e U p e J e U m e J e & ® e H e # e e b v e e r ³ e e k e ÀefceMeveJej yeefnìekeÀuee. YeejleeceO³es efþkeÀefþkeÀeCeer keÀeUs Pe W[s oeKeJetve l³eeb®ee mee³eceve Hejle
pee ³ee IeesYeejlee®ee oewje kesÀuee. MeskeÀ[es ueeskeÀeb®³ee c egueeKeeleer Iesleu³ee. l³eevegmeej 1919
®eer efÜoue jep³eHeOoleer De³eMemJeer Peeu³ee®ee ef ve6.2.2 vesnª DenJeeue 1928
Y e e j l e c e b $ e e r u e e @ [ & y e k e & À v e n s [ ³ e e b v e e r m e J e & Y e ejleer³eebvee ceev³e nesF&ue DeMeer
Ieìvee Yeejleer³eebveer le³eej kesÀueer lej efye´ìe rMe Meemeve leer ceev³e keÀjsue Demes
efJeOeeve kesÀues. l³eeuee DeeJneve cnCetve efmJeke Àeªve Heb[erle ceesleerueeue vesnª ³eeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer meJe& He#eer³e meefceleer vesceue er iesueer. efYevve He#eeb®ee meceeJesMe
Demeuesu³ee ³ee meefceleercegUs yeke&Àvens[ ³eeb®³e e DeeJnevee®ee cegkeÀeyeuee keÀª MekesÀue
Demee vesnª DenJeeue ÒeefmeOo keÀjC³eele Deeuee. os Meeleerue DeveskeÀ
keÀe³eosHeb[erleebMeer ®e®ee& keÀªve Je efvejefveje ȳee mecem³eeb®ee JesieJesieȳee Hewuetves
efJe®eej keÀªve ne DenJeeue le³eej kesÀuee iesuee. 1928 ceO³es ne þjeJe mebcele
keÀjC³eele Deeuee. cee$e l³eeHetJeea cegmueerce uee rieves ³eeJej Dee#esHe Iesleuee ³ee
keÀejCeeJeªve efye´ìerMeebveer vesnª DenJeeue HesÀì eUtve ueeJeuee.
6.2.3 meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU 1930
v e s n ª D e n J e e u e H e s À ì e U u ³ e e v e b l e j i e e b O e e r p e e r v e e r meefJeve³e keÀe³eosYebie
®eUJeU megª kesÀueer 12 cee®e& jespeer DeeHeu³ee me nkeÀeN³eebmeceJesle l³eebveer oeb[er
³esLes ceerþe®ee keÀe³eoe cees[C³eemeeþer ³ee$ee ke sÀueer. ieebOeerpeeR®³ee DenJeeueeveblej
osMeele efþkeÀefþkeÀeCeer DeMee ÒekeÀej®eer ®eUJeU neleer IesC³eele Deeueer. ieebOeerpeervee munotes.in

Page 86

86

lelkeÀeU DeìkeÀ keÀªve ³esjJe[e pesue ceO³es Heeþef JeC³eele Deeues. Yeejleeleerue
ef®eIeUuesueer HeefjefmLeleer Heentve efye´ìerMe me jkeÀejves 1930 ceO³es ieesuecesue HeefjIesC³ee®es þjefJeues. Heefnu³ee ieesuecespe HeefjHeeþefJeuee veener. DeKesj ieebOeerpeer Je keÀe@ûes me ³eeb®³ee menYeeieeefMeJee³e ieesuecespe
HeefjGHeefmLele jneCes Deiel³ee®es Demeu³eeves keÀe@ûesm eceOeerue Flej vesl³eeveener ue#eele
Deeues. lesJne Heg{erue yeesueCeer keÀjC³eemeeþer D ee³eefJe&ve ³ee®³eeMeer ieebOeerpeerveer yeesueCeer
keÀjC³ee®es þjefJeues.
6.2.4 ieebOeer Dee³ee|Jeve keÀjej 1931
1 7 h e s À y e ´ g J e e j e r 1 9 3 1 j e s p e e r i e e b O e e r p e e r J e D e e ³ee|Jeve ³eeb®³eele JeeìeIeeìer megª
Peeu³ee. ÖeoerIe& ®e®exveblej l³eeb®³eele keÀener y eeyeleeRJej SkeÀcele Peeues. ³eevegmeej keÀeBie´sme ves
meefJeve³e keÀe³eosYebie ®eUJeU ceeies Iesle Demeu³ ee®es ceev³e kesÀues Je ogmeN³ee ieesuecespe
heefjøeosme GheefmLeleer jneC³eeyeeyele mebceleer o Me&Jeueer.

6.2.5 peeleer³e efveJee[e Je hegCes keÀjej (1932) -
e f y e ´ e f ì M e h e b l e Ö e O e e v e j @ c m e s c e @ k e À [ e s v e e u [ ³ e e bveer heefnueer Je ogmejer ieesuecespe
heefjøeosle Peeuesues efveCe&³e Je ®e®ee& ³eeDeeOee js cegmueerce, MeerKe, ³egjesefhe³eve, Yeejleer³e J e
Devegmetef®ele peeleeRmeeþer JesieUs celeoej mebIe oMe&JeCeeje efveJee[e ÖeefmeOo kesÀuee. ³ee
efveJee[îeele G®®eJee|Ce³e eEnobbgmeeþer JesieUs Je e f v e c v e p e e l e e r l e e r u e e E n o b g m e e þ e r J e s i e U s
celeoejmebIe þsJeC³eele Deeues nesles. eEnogOecee&l eerue efvecve peeleerleerue ueeskeÀebvee SkeÀe®e
Oecee&le jentve keÀesCelesner DeefOekeÀej vemeu³eec egUs l³eebvee jepekeÀer³e ÖeefleefveefOelJe osC³ee® ³ee
¢äerves ner lejleto kesÀueer nesleer. ieebOeerpeeRv eer ³eeuee efJejesOe oMe&Jeuee. l³eeb®³ee celes ³ee cegUs
eEnog Oecee&leerue SkeÀlee veenerMeer nesTve l³eele hetÀì he[sue. heCe ner efYeleer efvejeOeej nesleer
keÀejCe cegUele eEnog Oecee&le Keeue®³ee peeleerlee rue ueeskeÀebvee keÀesCelesner jepekeÀer³e eEkeÀJee
meeceeefpekeÀ ÖeefleefveefOelJe veknles®e. ieebOeer peeRvee Flej Oecee&leerue ueeskeÀebvee JesieUs
celeoejmebIe osC³eeme keÀenerner njkeÀle veknleer. cee$e eEnog Oecee&leerue Dev³ee³ee®es yeUer
þjuesu³ee peeleer peceeleeRvee JesieUs celeoejmebIe osTve l³eebvee ÖeefleefveefOelJe osC³eeme
l³eeb®ee efJejesOe neslee. ³eemeeþer l³eebveer Deec ejCe GHeesvesl³eebveer [e@. Deebyes[keÀj ³eeb®³eeMeer yeesueC eer megª kesÀueer. ieebOeerpeer®es ÖeeCe Oeeske̳ee le Deeues
nesles. l³eeb®es ÖeeCe Jee®eJeCes cenÊJee®es nesles . [e@. Deebyes[keÀj ³eebvee l³eemeeþer Demhe=M³eebv ee
efceUCeeN³ee efJeMesøe DeefOekeÀeje®ee l³eeie keÀje Jee ueeieuee. l³eebveer Je ieebOeerpeeRveer efceUtv e
1932 ®ee hegCes keÀjej mebcele kesÀuee. l³eevegmeej keÀeBie´smeves keÀener jeKeerJe peeiee Demhe=M³e
Jeiee&uee osC³ee®es efveef½ele kesÀues.

6.3 1935 ®ee Yeejle Meemeve keÀe³eoe

e f y e ´ e f ì M e e b v e e r Y e e j l e e l e M e e M e v e ³ e b $ e C e e m e g j U e r le megª jneC³eemeeþer JesUesJesUer
efJeefJeOe keÀe³eos mebcele kesÀues. 1935®ee keÀe³e oe ne Yeejlee®³ee IeìveelcekeÀ munotes.in

Page 87

87

Jeeì®eeueeRceOeerue cenÊJee®ee ìhhee neslee. Yeejle eleerue Demebleesøe Jee{uee Demes efveoMe&veeme
Deeu³eeJej efye´efìMe Meemeveeves pevecele SkeÀoce efJeªà peeJet ve³es cnCetve 1935®ee
Yeejle Meemeve keÀe³eoe DeeCeuee. l³eeceO³es Yeejle euee mJee³ellelee osCes DeLeJee Yeejleer³e
pevelesuee jep³ekeÀejYeejele cenÊJee®es mLeeve osCe s ³ee yeeyeer DeOeesjsefKele veknl³ee. Demes
Demetvener Yeejlee®³ee IeìveelcekeÀ Jeeì®eeueerceO³ es ne keÀe³eoe efveCee&³ekeÀ ceeveuee peelees.
megceejs oesve les De[er®e Jeøee&®³ee keÀeueeJeOeer veblej efye´efìMe mebmeosheg{s 1935 ceO³es lees
mebcele nesTve ÖemleeefJele DeejeKe[îee®es keÀe³eÐe ele ªheeblej Peeues. l³ee®eer
DebceueyepeeJeCeer nesC³eeme oesve Jeøex ueeieueer. S e f Ö e u e 1 9 3 7 c e O ³ e s D e b M e l e : l e e s
YeejleeceO³es ueeiet Peeuee.
1935 ®³ee keÀe³eÐee®eer þUkeÀ JewefMeäîes. -
1) ne keÀe³eoe Yeejleele mebIejep³e mLeeheve keÀjeJ es ³ee nsletves Debceueele
DeeCeuee iesuee neslee. ieknve&j®³ee leey³eeleerue ÖeosMe, Je Yeejleer³e mebmLeeves
ns ³ee ÖemleeefJele mebIejep³ee®es IeìkeÀ jneCeej n esles.
2) 1935®³ee keÀe³eo³eele DeveskeÀ keÀueces Je heefj efMeäs nesleer. Yeejleeuee
mJee³eÊe jep³ee®ee opee& osCes ns efye´efìMe jepeJe ìer®es GefÎä ceeveues iesues.
cee$e l³ee®³ee DebceueyepeeJeCeer®³ee keÀeuece³ee&o sJej efveef½ele Demes keÀesCelesner
Yeeø³e keÀjC³eele Deeues veknles.
3) ceebìsi³et ®escmeheÀ[& ³eeb®³ee 1919 ®³ee keÀe³ eÐeevegmeej Debceueele DeeCeuesueer
efÜoue Meemeve heàleer ³ee keÀe³eÐeevJe³es keWÀêele ªpet keÀjC³ee®eer lejleto ³ee
keÀe³eÐeele nesleer.
4) keÀe³eosceb[Uele meJe& Yeejleer³eeb®ee meceeJesM e kneJee ³ee nsletves meceepeeleerue
efJeefJeOe ieìebvee mJeleb$e ÖeefleefveefOelJe efou es iesues nesles.
5) YeejleeceO³es hesÀ[jue keÀesì&, efjPeuì& yeBkeÀ, h e s À [ j u e j s u J e s D e e @ L e e @ e f j ì e r
³eeb®³ee mLeeheves®eer lejleto ³ee®e keÀe³eÐeele n esleer.
6) keÀener cenÊJee®³ee ÖeeosefMekeÀ efJeYeeieebceO ³esner yeoue keÀjC³eele Deeues.
Yeejleeheemetve ye´cnosMe JesieUe keÀjC³eele Deeuee . cegbyeF& ÖeebleeceOetve eEmeOe Je
efyenej ÖeebleeceOetve Deesefjmee Deueie keÀjC³eele D e e u e e J e o e s v e v e J e e r v e Ö e e b l e
yeveJeC³ee®es mebkesÀle efoues iesues.
1935 ®³ee Yeejle MeeMeve keÀe³eÐeevJe³es Fiueb[ntve Y e e j l e e ® e e
jep³ekeÀejYeej keÀjC³eeyeeyele heg{erue cenlJee®es yeoue keÀjC³eele Deeues. 1858
®³ee keÀe³eÐeeodJeejs mLeeheve Peeuesu³ee Fbef[³ee keÀewefvmeue jÎ nesJetve l³eepeeieer leerve
les mene peCeeb®es SkeÀ meuueeieej ceb[U vesceC³eel e Deeues. Yeejleceb$³eeuee l³ee®³ee
keÀecekeÀepeele ceole keÀjC³eemeeþer vescetve efoue su³ee meom³eebvee kesÀJeU met®evee
keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej neslee. l³eeb®ee meuuee DeL eJee met®evee yebOevekeÀejkeÀ veknl³ee.
cee$e Öeebleebvee mJee³eÊelee osC³eele Deeu³eecegUs ÖeebleeJejerue l³ee®es DeefOekeÀej keÀener
ÖeceeCeele keÀceer Peeues nesles. ³eeefMeJee³e Yeej le mejkeÀejves mebcele kesÀuesu³ee
efJeOes³ekeÀeuee mebceleer o³ee³e®eer keÀer veener ns þjefJeC³ee®ee DeefOekeÀejner l³eeuee®e munotes.in

Page 88

88

neslee. 1919®³ee keÀe³eÐeevegmeej mebcele Peeuesues n e ³ e k e À e f c e M e v e j ® e s h e o ³ e e
keÀe³eÐeelener keÀe³ece þsJeues iesues cee$e l³ee®e s cele ieknve&j pevejueJej yebOevekeÀejkeÀ
veknles.
1935 ®³ee keÀe³eoe DeeefCe mebIejep³e
³ e e k e À e ³ e Ð e e v e g m e e j D e e f K e u e Y e e j l e e r ³ e m e b I e j e p ³ eele 17 Öeeble Je Yeejleer³e
mebmLeeves ³eeb®ee meceeJesMe neslee. mebIejep³eele m e e c e e r u e n e s C ³ e e ® e e e f v e C e & ³ e
mebmLeeveebJej yebOevekeÀejkeÀ veknlee. cee$e Öeebl eebvee DeMee ÖekeÀej®es efveCe&³e mJeeleb$³e
osC³eele Deeues veknles. ³ee keÀe³eÐeevegmeej Yeejl eer³e mebmLeeveeJejerue meeJe&YeewcelJe
efye´efìMe mece´eìe®³ee®e leey³eele Demeu³eecegUs m ebIejep³eele meeceerue nesJetve osKeerue
l³eeb®ee jep³ekeÀejYeej Öeebleebhes#ee JesieUe jneC eej neslee. Yeejleer³e mebIeMeeMevee®eer
ÖecegKe peyeeyeoejer ieknve&j pevejue®³ee neleer ne sleer. keÀewefvmeue meYeemeoeb®³ee
ceoleerves l³eeves mebIeMeeMevee®es keÀece heneCes Dehesef#ele nesles. ³eemeeþer
mebIejep³emejkeÀej Je IeìkeÀjep³es ³eeb®eer keÀe³e& #es$es efveef½ele keÀjC³eele Deeueer.
mebIeKeel³eekeÀ[s mejb#eCe, ®eueve, heesmì Dee@efhe Àme, ìsefueie´eheÀ pekeÀele,
hejjeä ££er³eOeesjCe F. cenÊJee®³ee yeeyeer osC³eele Deeu³ee , lej ÖeebleekeÀ[s peceerve
cenmetue, Deejesi³e, keÀe³eoe, megk³eJemLee, efMe#e Ce, Fl³eeoer efJeøe³eeb®ee meceeJesMe
neslee. meceJeleea Keeleer, mebIeMeeMeve Je ÒeebleM eeMeve ³eeceO³es meeceeF&keÀ ogJee nesleer.
oesvner MeeMeveebvee l³eeceO³es keÀe³eos keÀjC³ee®e e DeefOekeÀej neslee. cee$e SkeÀe®e
efJeøe³eebJej keÀe³eoe mebcele Peeuee Demesue lej m ebIeMeeMevee®ee keÀe³eoe®e ie´e¿e
ceeveuee peeC³ee®eer lejleto nesleer.
m e b I e j e p ³ e c e e s þ î e e Ö e c e e C e e l e M e k e Ì l e e r M e e u e e r P e eues nesles. l³eelener efJeefOeceb[Ueuee
mebj#eCe Je hejjeä ££ OeesjCe ³ee yeeyeeRJej keÀe³eos keÀjC³ee®ee DeefOe keÀej veknlee. keÀener
efJeOes³ekesÀ efJeefOeceb[Uele meeoj keÀjC³eehetJee a ieknve&j pevejue®eer hejJeeveieer I³eeJeer ueeiel e
Demes. efJeefOeceb[Ueleerue mebcele Peeuesues efJeO es³ekeÀ hesÀìeȳee®ee hetCe& DeefOekeÀej ieknve&jue e
neslee. DeMee efjleerves ieknve&juee k³eehekeÀ Deef OekeÀej efoues iesues. l³eeves efve³egkeÌle kesÀues u³ee
keÀewefvmeue meom³eebvee keÀe{tve ìekeÀC³ee®es Deef OekeÀej l³eeuee neslee. efMeJee³e ÖecegKe
efJeÊemeuueeieej, efjPekn& yeBkesÀ®es ieJnve&j, ®ee rheÀ keÀefceMevej, mebIeueeskeÀmesJee Dee³eesiee®ee
DeO³e#e Fl³eeoer vesceCetkeÀe keÀjC³ee®ee efJeMesøe eefOekeÀej l³eeuee Öeehle Peeuee. osMeele
keÀe³eoe Je megk³eJemLee efìkeÀJeCes, DeuhemebK³eeb keÀe®³ee efnlemebyebOeeb®eer peheCetkeÀ keÀjCes Je
Yeejleer³e mebmLeeefvekeÀeb®es efnlemebyebOe meebYe eUs Fl³eeoer keÀeces l³eeuee efoueer nesleer. ³ee y eeyeer
meebYeeUC³ee®³ee meyeyeerKeeueer efJeefOeceb[Ueuee [eJeuetve lees ceveeÖeceeCes JeeieC³eeme
ceeskeÀUe neslee. efJeefOeceb[Ue®es DeefOeJesMeve y eesueeJeCes, efJeefOeceb[U efJemee|pele keÀjCes,
keÀecekeÀepeeefJeøe³eer efve³ece yeveJeCes Fl³eeoer k e À e c e s n e r l ³ e e ® ³ e e D e K e l ³ e e j e r l e ³ e s l e .
DeeefCeyeeCeer®³ee keÀeUele DeO³eeosMe keÀe{C³ee®ee D e e f O e k e À e j n e r l ³ e e u e e n e s l e e . o s M e e ® ³ e e
Deee|LekeÀ yeeyeeRJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer De boepehe$ekeÀeleerue yengleskeÀ yeeyeeRJej l³ee®es
ÖeYeglJe jenerue DeMeer lejleto nesleer. Öeebefleke À efJeefOeceb[Uelener ceeb[u³ee peeCeeN³ee keÀener
efJeOes³ekeÀebvee l³ee®eer hetJe&mebceleer IesCes, yebOevekeÀejkeÀ nesles. munotes.in

Page 89

89

mebIeefJeefOeceb[U - keÀewefvmeue Dee@heÀ mìsì DeeefCe hesÀ[jue DemeWyu eer 1935 ®³ee
keÀe³eÐeevegmeej mebIeMeeMeveeceO³es oesve meYeeie= ns mLeeheve keÀjC³ee®eer lejleto nesleer.
Jeefjÿ meYeeie=neuee keÀewefvmeue Dee@heÀ mìsì cnìu es peeF&. l³eeceO³es 260 meom³e
mebK³ee nesleer. l³eehewkeÀer Öel³eskeÀ Öeebleebvee k e À e n e r m e o m ³ e m e b K ³ e e e f v e O e e & e f j l e k e s À u e e r
iesueer lej keÀener meom³e ieknve&j pevejueves vesc ee³e®es nesles. ns ie=n Deelee®³ee
jep³emeYesmeejKes Demetve oj oesve Jeøee¥veer SkeÀ le=leer³eebMe meom³e efveJe=Êe nesC³ee®eer
Je veJeerve meom³e vesceC³ee®eer lejleto nesleer. h esÀ[jue DemeWmueer ns keÀe³eosceb[Ue®es
keÀefveÿ meYeeie=n nesles. l³ee®eer meom³emebK³ee 3 75 nesleer. l³eele Öeebleeb®es 250
lej mebmLeeveeb®es 125 ÖeefleefveOeer jneCeej nesle s. ³ee ie=ne®eer keÀeuece³ee&oe hee®e
Jeøee¥®eer nesleer. keÀe³eos mebcele keÀjCes ne keÀ e³eosceb[Ue®ee efJeMesøeeefOekeÀej neslee.
ÖeebeflekeÀ mJee³eÊelee - Y e e j l e e l e e r u e 1 1 Ö e e b l e e b m e e þ e r Ö e e b e f l e k e À m J e e ³ e Êelee
1935®³ee keÀe³eÐeevegmeej ÖemleeefJele nesleer. Öee beflekeÀ MeeMevek³eJemLeslener
keÀe³eosceb[U mLeeheve keÀjC³eele Deeues nesles. ie knve&j ne keÀe³eosceb[U Je
keWÀêMeeMeve ³eeb®³eeleerue ogJee neslee. ³eeceO³es ner ieknve&juee ceesþîee ÖeceeCeele
DeefOekeÀej Öeoeve keÀjC³eele Deeues nesles. Öeebef lekeÀ keÀe³eosceb[UeJej hetCe&heCes Je®e&mJe
jneJes ³ee nsletves ieknve&juee ieknve&j pevejueÖec eeCes®e DeefOekeÀej efoues nesles.
D e u h e m e b K ³ e e b k e À i e ì e b ® e s e f n l e m e b y e b O e p e e s h e e m e C es, mebmLeeefvekeÀeb®eer keÀeUpeer
IesCes, keÀefveÿ meYeeie=ne®es DeefOeJesMeve yeesue eJeCes, Fl³eeoer yeeyeer l³ee®³ee
keÀe³e&#es$eele ³esle. ÖeebleeceO³es keÀe³eoe Je me gk³eJemLee jeKeCes ner cenÊJee®eer
peyeeyeoejer l³eeuee osC³eele Deeueer nesleer. keÀe ³eosceb[Ue®es owefvekeÀ keÀecekeÀepe
efve³ece meYeeheleer®³ee mene³³eeves l³eeuee le³eej k e À j e ³ e ® e s n e s l e s . i e k n v e & j u e e c e o l e
keÀjC³eemeeþer keÀener meom³eeb®eer efve³egkeÌleer keÀjC³ee®es DeefOekeÀej ieknve&juee nesles.
1935 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej Öeebleebvee mJee³eÊelee efceUeueer Demeueer lejer l³eeb®³eeJej
keWÀêmejkeÀej®es hetCe& efve³eb$eCe nesles. mebIeje p³ee®³ee keÀesCel³eener keÀe³eÐeeefJe©à
efveCe&³e IesC³ee®eer hejJeeveieer ÖeebeflekeÀ keÀe ³eosceb[Uebvee veknleer. lemes®e ÖeebeflekeÀ
keÀe³e&keÀejer MeeKesves Debceueele DeeCeeJe³ee®es OeesjCe mebIemejkeÀej®³ee OeesjCeeefJe©Oo
Demet ve³es DeMeer, lejleto keÀe³eÐeele nesleer. Öe eblee®³ee MeeMeveele ieknve&j pevejue
Meeblelee Je megjef#elelee ³ee meyeyeerKeeueer kesÀ knener nmle#eshe keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
yeeUietve neslee. oesve Öeebleeble keÀener JeeoefJe Jeeo Peeu³eeme l³eele ceO³emLeer
keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ieknve&jJej nesleer. iekn ve&j ne ieknve&j pevejueuee Je
ieknve&j pevejue ne Yeejleceb$³eeuee Je he³ee&³eeve s efye´efìMe heeue&ceWìuee peyeeyeoej
Demeu³eecegUs ÖeebeflekeÀ MeeMeveeJej Debeflece lee yee DeehemetkeÀ®e efye´efìMeeb®ee ³esle neslee.
Deee|LekeÀ yeeyeleerlener Öeeble MeeMeve hetCe&heCe s keWÀê meÊesJej DeJeuebyetve nesles.

munotes.in

Page 90

90

6.4 1935 Yeejle Meemeve keÀe³eÐeeleerue GefCeJee Je
Ò e e b l e m e j k e À e j
1) mebIeMeemeve mejkeÀej ¿eeb®³eele Gef®ele DeefOek eÀej Jeeìhe Peeuesues veknles.
l³eecegUs ÖeebeflekeÀ Je ceO³eJeleea meÊee DeÖel³e# e l³eeb®³ee®e neleele nesleer. ³ee
MeeMevek³eJemLesle Yeejleer³eebveer le³eej kesÀuesu ³ee IeìvesodJeejs jep³ekeÀejYeej
kesÀuee peeJee ner ÖecegKe ceeieCeer efye´efìMeebve er Oeg[keÀeJeueer nesleer. mebIejep³ee®es
IeìkeÀ meceeve opee&®es veknles. ieknve&j, ®eerheÀ keÀefceMevej Je Yeejleer³e
mebmLeeves ³eebceO³es keÀefceMevejuee Dece³ee&oerle D e e f O e k e À e j n e s l e s . l ³ e e ® ³ e e
DeefOekeÀejebcegUs ieknve&j Je keÀe³eosceb[Uele meb cele Peeuesues keÀe³eos ³eebveener
cenÊJe veknles.
2) osMeeleerue meJe& Öeebleebvee mebIejep³eele mece eefJeä nesCes yebOevekeÀejkeÀ nesles.
cee$e mebmLeeveebJej DeMee keÀesCel³eener ÖekeÀej®e s yebOeve veknles. l³eebvee
vekeÀejeefOekeÀeje®es hetjshetj mJeeleb$³e efoues i esues.
3) mebmLeebveebvee l³eeb®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee Öec eeCeehes#ee ceesþîee ÖeceeCeeJej
ÖeefleefveefOelJe osC³eele Deeues nesles. mebmLeeve ebvee ³eeceO³es DeveskeÀ meJeueleer
osC³eele Deeu³ee nesl³ee. mebmLeeveebveer keÀesCele er Keeleer mebIemejkeÀejkeÀ[s
meesheJee³e®eer ³eele l³eebvee DeefOekeÀej efouee n eslee cee$e Flej Öeebleebvee Demes
mJeeleb$³e veknles. ³eeefMeJee³e keÀe³eosceb[Uele D emeCeejs mebmLeeveeb®es
ÖeefleefveOeer ns ueeskeÀefve³egkeÌle vemetve les v esceues peeCeej nesles l³eecegUs ieknve&j
Deeheu³ee cepeealeerue ueeskeÀ vesceCeej ns GIe[ ne sles.
4) mebIeMeeMeve k³eJemLesle Yeejleceb$eer ne ÖeyeU k³ekeÌleer yeveuee neslee.
mebIeMeeMevee®³ee keÀe³e&keÀejer MeeKesuee efJeMesø e DeefOekeÀej veknles.
Yeejleceb$³ee®³ee KeeueesKeeue ieknve&j pevejue meJ e&®e DeefOekeÀej Jeeheª
MekeÀle neslee. l³ee®es efJeÊeefJeøe³ekeÀ Je keÀe³e osefJeøe³ekeÀ DeefOekeÀej Dece³ee&oerle
nesles l³eecegUs keÀe³eosceb[Uele mebcele Peeuesu³e e keÀe³eÐeeuee heÀejmes cenÊJe
jneCeej veknles.
5) keÀe³eosceb[Ueble Jeefjÿ meYeeie=neuee, keÀefveÿ meYeeie=n hesÀ[jue DemeWyueer
SJe{s®e DeefOekeÀej osC³eele Deeues nesles. ueeskeÀ efve³egkeÌle meYeemeoebSJe{s®e
DeefOekeÀej efveJee&ef®ele meom³eebvee efceUeu³eece gUs ueeskeÀMeener®³ee cetueYetle
lelJeeuee®ee njleeU heÀemeuee iesuee.
6) ÖeebeflekeÀ MeeMevek³eJemLesJejner efye´efìMe me jkeÀejves hetCe& DebkegÀMe þsJeuee neslee.
ÖeebeflekeÀ mJee³eÊelee veeJeehegjleer®e nesleer. i eknve&j ne Debeflecele: ieknve&j
pevejue peyeeyeoej Demeu³eecegUs keWÀêmeÊes®ee hetC e& Je®ekeÀ ÖeebeflekeÀ
MeeMeveeJej jeneCeej neslee. cebef$eceb[U ns hetCe& heCes mJeleb$e veknles. l³eeb®³ee
keÀe³eosceb[Uehes#ee ieknve&j®ee oyeeJe peemle nesl ee. ieknve&juee FlekesÀ munotes.in

Page 91

91DeefOekeÀej osC³eele Deeues nesles keÀer l³eecegUs keÀe³eosceb[U kesÀJeU veececee$e jenerues nesles.
7) Yeejleer³e efJeefJeOelesuee pecesme Oeªve efye´efìMeebveer l³ee DeeOeejeJej Yeejleer³eeb®es Sske̳e nesCeej
veener, ³ee®eer hetjshetj keÀeUpeer Iesleu eer nesleer.
1935 ®³ee keÀe³eÐeeyeeyele Öeefleefke´À³ee :
1935 ®³ee YeejleMeeMeve keÀe³eÐeevJe³es Öeemleefhele MeeMeveÖeCeeueeryeeyele Yeejleer³e meebMekeÀ
nesles. ³ee k³eJemLescegUs DeveskeÀ vesl³eeb®es DeLeJee jepekeÀer³e he#eeb®es meceeOeeve Peeues vee ner. ÖeebeflekeÀ
Ieìvesuee Jeªve ueeskeÀMeener®ee cegueecee ®e{efJeuee cee$e leer Deeletve heeskeÀU Deens Demes cele ceoveceesnve
ceeueJeer³e ³eebveer k³ekeÌle kesÀues. jepeieesheeuee®eejer ³eebveer ne keÀe³eoe efÜoue Meemevek³eJemLeshes#ee
OeeskeÀeoe³ekeÀ Demeu³ee®es Öeefleheeove kesÀues. ÖeebeflekeÀ mJee³eÊelee cnCepes Fbefpeve vemeuesues ³eb$e Deens DeMeer
ceee|cekeÀ ìerkeÀe hebef[le vesnª ³eebveer kesÀueer. efJevmìve ®eee|®eue ³eebveerner ³ee keÀe³eÐeeuee efJejesOe oMe&efJeuee
ÖeebeflekeÀ mejkeÀejceO³es ieknve&juee SJe{s Dece³ee&efole DeefOekeÀej efoues nesles. keÀer l³ee®ee Ghe³eesie keÀªve
ÖeebeflekeÀ MeeMeveeJej efve³eb$eCe þsJee³e®es DeMeer efye´efìMe heeue&ceWì®es OeesjCe nesles DeMeer keÀyegueer®e Yeejleceb$eer
uee@[& Pesìueb[ ³eebveer efoueer. keÀ e³eoe megj#ee þsJeC³ee®es keÀece ÖeebeflekeÀ mejkeÀejkeÀ[s nesles cee$e les Keeles
ieknve&j®³ee leey³eele Demeu³eecegUs ceb$³eebvee efouesues DeefOekeÀej cnCepes efvekJeU efoMeeYetue nesleer. Demes
cele [e@.jepesvê Öemeeo ³eebveer k³ekeÌle kesÀues. keÀefve ÿ ie=ne®³ee DeefOekeÀejebvee ueieece IeeueC³eemeeþer
Jeefjÿ ie=ns efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer DeMeer ìerkeÀe meer.Jee³e.eE®eleeceCeer ³eebveer ³ee keÀe³eÐeeJej kesÀueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) 1935 ®³ee keÀe³eÐee®eer JewefMe<ìîes meebiee.
6.5 meejebMe
1935 ®³ee keÀe³eoe ne efye´efìMeebveer JesUesJesUer mebcele kesÀuesu³ee jep³ekeÀejYeeje®³ee
keÀe³eÐee®ee®e SkeÀ Yeeie neslee. 1935®³ee keÀe³eÐeevegmeej osMeele ceO³eJeleea Je ÖeebeflekeÀ MeeMeveÖeCeeueer
Debceueele Deeueer. ³eeceO³e s ceO³eJeleea MeeMeve ÖeCeeueerkeÀ[s mebj#eCe, heesmì Fl³eeoer cenlJee®³ee yeeyeeRceO³es
meJee&efOekeÀej nesles. ceO³eJeleea Je ÖeebeflekeÀ MeeMeveele oesve meYeeie=ns mLeeheve keÀjC³eele Deeueer. Öeebleeble
ieknve&j lej keWÀêele ieknve&j pevejue ³ee DeefO ekeÀeN³eebkeÀ[tve ³ee Meemevek³eJemLesJej hetCe& efve³eb$eCe
ÖemLeeefhe keÀjC³ee®eer ³eespevee nesleer. ³ee keÀe³eÐeeleerue oesøeebyeeyele peeCeerJe Demetvener 1919®³ee efÜoue
jep³eheàleerhes#ee 1935®³ee keÀe³eÐeele yejs®e heg{®es heeTue G®eueues iesues ne sles. l³eecegUs yengleskeÀ meJe&
he#eebveer ÖeebeflekeÀ Ieìvee jeyeC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee.
1 SefÖeue 1937 ceO³es ³ee®eer Öel³e#e DebceueyepeeJeCeer Peeueer heCe 1939 ceO³es efÜleer³e
cene³egà megª Peeu³eeveblej ³ee keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer mLe efiele kesÀu³ee®eer IeesøeCee ieknve&j
pevejueves kesÀueer.munotes.in

Page 92

92

6.6 ÖeMve

(1) 1935 ®³ee Yeejle MeeMeve keÀe³eoe mebcele nesC³ ee®eer heeée&Yetceer efJeMeo keÀje.
(2) 1935 ®³ee keÀe³eÐeeleerue ÖecegKe lejletoeR®ee Dee{eJee I³ee.
(3) 1935 ®³ee keÀe³eÐeeleerue $egìer Je l³eeJej Ies leuesues Dee#eshe ³ee®es hejer#eCe
k e À j e .

6.7 meboYe& met®eer

(1) efyeefheve ®ebê, efnmì^er Dee@heÀ cee@[&ve Fbe f[³ee, DeesefjSvìue yue@keÀmJe@ve. 2001
(2) [e@. megceve JewÐe, [e@. Meeblee keÀesþskeÀjce DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme,
( 1 9 2 1 l e s 1 9 4 7 ) , Þ e e r m e e F & v e e L e Ö e k e À e M e v e , v e e i e hetj, 1999.



♦ ♦ ♦ ♦ ♦

munotes.in

Page 93

937
mJeeleb$³eekeÀ[s Jeeì®eeue DeeefCe HeÀeUCeer
7.0 GÎeräs
7.1 ÖemleeJevee
7.2 Dee@iemì ³eespevee 1940
7.3 efke´Àhme ³eespevee 1942
7.4 jepeieesheeuee®eejer ³eeb®eer ceO³emLeer
7.5 Jesknsue ³eespevee 1945
7.6 ef$eceb$eer ³eespevee (ke@Àefyevesì ef ceMeve hue@ve)
7.7 Ieìveemeefceleermeeþer efveJe[CegkeÀe
7.8 Öel³e#e ke=Àleerefove
7.9 nbieeceer mejkeÀej®eer mLeehevee
7.10 veewKeeueer nl³eekeÀeb[
7.11 Ieìvee meefceleer®es heefnues DeefOeJesMeve
7.12 ceeTbìye@ìve ³eespevee
7.13 1947 ®ee Yeejlee®³ ee mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe
7.14 osMee®eer heÀeUCeer
7.15 j@[efkeÌueheÀ efveJee[e
7.16 heÀeUCeer®es og:Ke
7.17 meejebMe
7.18 ÖeMve
7.19 meboYe& ûebLe
7.0 GÎeräs
1) osMeeleerue jepekeÀer³e mecem³ee mees[JeC³ee®³ee ¢äerves Peeuesu³ee Ie[ecees[er efJeoîeeL³ee¥vee mecepeCes.munotes.in

Page 94

94

2) jepeieesheeuee®eejer ³eespevee Je ceeTbìye@ìve ³eespeves®es cegK³e keÀueces DeJeiele
nesCes.
3) Dee@iemì ³eespevee, efke´Àhme ³eespevee Je jepe ieesheeuee®eejer ³eespevesleerue cegK³e
cegodo³eeb®es DeekeÀueve nesCes.
4) osMee®³ee heÀeUCeerme keÀejCeerYetle IeìkeÀeb®e s DeekeÀueve nesCes.

7.1 ÖemleeJevee

e f Ü l e e r ³ e c e n e ³ e g à m e g ª P e e u ³ e e J e j e f y e ´ ì e r M e e b v e e Yeejleer³e jepekeÀer³e mecem³eskeÀ[s
ue#e osCes ÖekeÀøee&®es Jeeìues nesles. Dee@iemì ³e espevee, efke´Àhme ³eespevee, ke@Àefyevesì ³eespeve e Je
ceeTbìye@ìve ³eespevee DeMee efJeefJeOe ³eespevee l ³eebveer ceeb[u³ee Je l³eeletve ceeTbìye@ìve
³eespeves®ee efmJekeÀej keÀªve Yeejleer³e mJeeleb$³ ee®ee keÀe³eoe mebcele kesÀuee. Yeejleeme
mJeeleb$³e efceUeues hejbleg osMee®eer heÀeUCeer Le ebyeJelee Deeueer veener. osMee®es efJeYeepeve
nesTve Yeejle Je heeefkeÀmleeve ner oesve jeä ££s Go³eeme Deeueer.

7.2 Dee@iemì ³eespevee 1940

o s M e e l e e r u e y e o u e l e e r h e e f j e f m L e l e e r h e e n t v e i e k n v e&j pevejueves 8 Dee@iemì 1940
jespeer Dee@iemì ³eespevee Ieeseføele kesÀueer. l³e eceO³es keÀeBie´me®eer nbieeceer mejkeÀej mLeehevee
keÀjC³ee®eer ceeieCeer hesÀìeUtve ueeJeueer nesleer . efÜleer³e cene³egodOeele efye´ìveuee ceole
keÀjC³eemeeþer Yeejleer³eeb®³ee ³egodOe meuueeieej ceb[Ue®es ieþve keÀjC³ee®es megleesJee®e
keÀjC³eele Deeues nesles. ieknve&j pevejue®³ee keÀe ³e&keÀejer ceb[Uele keÀener Yeejleer³e
ÖeefleefveOeeR®ee meceeJesMe keÀjC³ee®eer le³eejer oMe&Jeueer nesleer. ieknve&j®³ee Dee@iemì ³eespeves le
Yeejlee®³ee mJeeleb$³eeefJeøe³eer keÀesCeleerner ef ìheCeer vemeu³eecegUs keÀeBie´smeves ner ³eespevee
hesÀìeUueer. ieknve&j pevejue®³ee keÀe³e&keÀejer ce b[Ue®es hetCe&le: Yeejleer³ekeÀjCe keÀjeJes ner
ÖecegKe ceeieCeer efye´ìerMe mejkeÀejves hesÀìeUu³e ecegUs meJe&®e Yeejleer³e he#e veejepe Peeues
nesles. cee$e efye´ìerMeebvee Yeejleer³eeb®es cene³ egodOeele menkeÀe³e& DeeJeM³ekeÀ nesles. l³eevegmee j
l³eebveer heg{erue yeesueCeer keÀjC³eemeeþer efke´À hme ³eespevee le³eej kesÀueer.

7.3 efke´Àhme ³eespevee 1942

1 9 4 1 ® ³ e e D e K e s j e r m e e f Ü l e e r ³ e c e n e ³ e g o d O e e l e p e h e eveves Deeives³e DeeefMe³eele
Deeheues Je®e&mJe ÖemLeeefhele kesÀues. he´WÀ®e, [® e Je efye´ìerMe JemeenleeR®ee leeyee Iesle peheeve
Yeejlee®³ee efoMesves DeeiesketÀ®e keÀjle neslee. e Emeieehetj Je jbietve ner efye´ìerMeeb®eer cenÊJee® eer
Menles peheeveves eEpeketÀve Iesleueer. ³ee JesUsme e f y e ´ ì e r M e e b v e e r Y e e j l e e r ³ e e b ® e s m e n k e À e ³ e &
efceUJeC³ee®³ee nsletves jepekeÀer³e hes®e hejmhej menkeÀe³ee&ves mees[JeeJee DeMeer ceeieCeer
Fbiueb[ceOesner nesJet ueeieueer. DecesefjkesÀ®es D eO³e#e ªPeJesuì ³eebveer ner efye´ìve®es hebleÖeOee ve munotes.in

Page 95

95

®ee|®eue ³eebvee Yeejleeuee ³egodOemeceehleerveblej j e ä ££er³e mejkeÀej mLeeheve keÀª ÐeeJes,
Demee leieeoe ueeJeuee. DeKesjerme Yeejleeleerue je pekeÀer³e hes®e mees[JeC³eemeeþer efye´ìerMe
cebef$eceb[Ueves efke´Àhme ³eespevee le³eej kesÀuee r. 23 cee®e& 1942 ceO³es mì@heÀes[& efke´Àhme
Yeejleele Deeues. l³eebveer meJe& vesl³eeb®eer Yesì I e s l e u e e r J e m e j l e s M e s J e ì e r D e e h e u e e r ³ e e s p e v e e
peenerj kesÀueer.
efke´Àhme ³eespeves®eer ÖecegKe keÀueces -
Y e e j l e e u e e u e J e k e À j ® e J e m e e n e f l e k e À j e p ³ e e ® e e o p e e & efouee peeF&ue.
³egodOeemeceehleerveblej ÖeebeflekeÀ keÀe³eosceb[Ue ®³ee keÀefveÿ meYeeie=neceO³es ÖeefleefveefOelJee®³ ee
lelJeevegmeej, efveJee&ef®ele meom³eeb®eer Ieìvee m eefceleer le³eej keÀjC³eele ³esF&ue. ³ee Ieìvee
meefceleermeesyele DeuhemebK³eebkeÀeb®³ee DeeOeejs efye´ìerMe mejkeÀej ³eesi³e lees keÀjej keÀjsue.
Ieìveemeefceleerle Öeebleebvee menYeeieer nesC³ee®e s DeLeJee ve nesC³ee®es mJeeleb$³e nesles. Ieìvee
meefceleerle meeefceue ve nesCeeN³ee mebmLeeefvekeÀ ebMeer efye´ìerMe mejkeÀej mJeleb$e keÀjej keÀjCeej
nesles. ³eeyeou³eele Yeejleer³eebveer efÜleer³e cen e³egodOeele mejkeÀejuee ceole keÀjeJeer DeMeer
Dehes#ee yeeUieC³eele Deeueer nesleer. ³ee ³eespeve svegmeej Yeejleer³eeb®ee Ieìvee yeveJeC³ee®ee
DeefOekeÀej ÖeLece®e ceev³e keÀjC³eele Deeuee nesle e. hejblet l³eele meeefceue ve nesC³ee®ee
DeefOekeÀej mebmLeeefvekeÀebvee efou³eecegUs osMeel e hegÀìerjlee Jeeoeuee Deeceb$eCe efoues nesles.
e f k e ´ À h m e ³ e e s p e v e s ® ³ e e l e j l e t o e r J e j k e À e B i e ´ s m e k eÀe³e&keÀejCeerves ®e®ee& kesÀueer. leskne
l³eeleerue $egìer ÖekeÀøee&ves meceesj Deeu³ee. Yee jleeuee mebhetCe& mJeeleb$³e osC³ee®es keÀesCelesne r
Deeéeemeve l³eele veknles. Öeebleebvee mJeleb$e jne C³ee®eer ceeskeÀUerkeÀ osTve
hetÀìerjleeJeeoeuee jeve ceeskeÀUs þsJeues. l³eeceg Us keÀeBie´smeves efke´Àhme ³eespevee hesÀìeUu³ee®e s
peenerj kesÀues. cegmueerceueerieves ³eeceO³es heee fkeÀmleeve®eer ceeieCeer vemeu³eecegUs leer hesÀìeU tve
ueeJeueer. GoejceleJeeoer vesl³eebveerosKeerue osMe e®³ee efJeYeepevee®eer leÊJes ³ee ³eespevesle
efomeu³eecegUs, l³eeyeÎue leer DeefmJekeÀejen& ceev eueer. efke´Àhme ³eespevee DemeheÀue Peeu³eecegUs
mì@heÀes[& efke´Àhme ³eebveer cenelcee ieebOeeRvee peyeeyeoej Oejues. lej keÀeneRveer efke´Àhme ³eebve e
oesøe efouee. hejblet cenÊJee®eer yeeye DeMeer keÀe r efke´Àhme ³eebvee Yeejleele heeþJeC³eele Deeues
nesles les kesÀJeU efye´ìerMe pevecele Je Decesefjk esÀ®es DeO³e#e ªPeJesuì ³eeb®es meceeOeeve
keÀjC³eemeeþer. ®ee|®eue ³eebvee Yeejleeuee Fleke̳ eele meÊee efceUCes efye´ìerMeeb®³ee ¢efäves
³eesi³e veener Demes Jeeìle nesles. l³ee heeée&Yetc eerJej efke´Àhme efceMeve JeeìeIeeìer ner
keÀjC³eemeeþer hetCe&heCes mJeleb$e veknles. efke´À hme ³eespevesle®e l³eeb®³ee De³eMemJeerles®eer yeer pes
jesJeueer iesueer nesleer. efye´ìerMe efJe®eejJeJeb le, nsje@u[ ueemkeÀer ³eebveer efke´Àhme ³eebvee oe søeer
þjJeues lej keÀeBie´sme vesles heìddìYeer meerleejc ew³ee ³eebveer l³ee ³eespeves®es JeCe&ve `ce=leeJem Lesle
pevceeuee Deeuesues yeeuekeÀ ³ee Meyoele kesÀues. e fke´Àhme Yeejleeletve hejle iesu³eeJej jepekeÀer³e
iegblee mees[JeC³eemeeþer ®eke´ÀJeleea jepeieesheeu ee®eejer ³eebveer SkeÀ lees[iee þsJeuee. l³eeceO³es
keÀeBie´smeves cegmueerce ueerie®eer mJeleb$e osMee ®eer ceeieCeer ceev³e keÀjeJeer Demee ÖemleeJe nesl ee.

7.4 jepeieesheeuee®eejer ³eeb®eer ceO³emLeer

1 9 4 2 m e e u e e r m e g ª P e e u e s u e s Ö e ® e b [ p e v e D e e b o e s u e v e n s Y e e j l e e r ³ e p e v e l e s v e s
osMee®³ee mJeeleb$³eemeeþer kesÀuesues DeKesj®es De eboesueve nesles. ns Deeboesueve mebhelee mebhelee
ogmeN³ee cene³egodOee®eer DeKesjner peJeU Deeueer. ¿ee k³eehekeÀ jeä ££er³e peveDeeboesueveecegUs, munotes.in

Page 96

96

DeePeeo eEno heÀewpes®³ee ceesefnceebcegUs DeeefCe ³egàe®³ee ojc³eeve peeieeflekeÀ jepekeÀejCeele
Peeuesu³ee heefjJele&veecegUs Yeejleeuee heÀej keÀe U o[hetve þsJeCes Je Yeejleer³eeb®³ee jepekeÀer³e
ceeieC³ee heÀej keÀeU [eJeueCes Meke̳e veener ns e fye´ìerMe jep³ekeÀl³ee¥veer lee[ues. efMeJee³e
³egàmeceehleerveblej Yeejleer³eeb®³ee jepekeÀer³e c eeieC³eeb®ee efJe®eej keÀjC³ee®es Deeéeemeve
efye´efìMe mejkeÀejves efoues nesles. l³eevegmeej 1 945 heemetve meÊes®³ee nmleeblejCee®³ee
JeeìeIeeìeRvee meg©Jeele Peeueer. 1944 ®³ee GÊejeOe e&le ®eues peeJe ®eUJeUer®ee Yej
Deesmejuee neslee. uee@[& Jesknsue ³eebveer ieknve& j pevejue heoe®eer met$es neleer Iesleueer nesleer.
cegmueerce ueerie ner®e Yeejleer³e cegmueerceeb®eer ÖeefleefveOeer Demeu³ee®ee oeJee ueerieves kesÀu³e ecegUs
Je heeefkeÀmleeve®eer ceeieCeer heg{s jsìu³eecegUs iebYeerj jepekeÀer³e hes®e le³eej Peeuee neslee.
l³eeJej efke´Àhme efceMeve meheMesue De³eMemJeer Pe eues nesles. ³egodOekeÀeUele meeceev³e peveles®³ee
neueebvee heejeJeej Gjuee veener. ceesþîee ÖeceeCee Jej ceneieeF& Jee{ueer nesleer. keÀeȳee
yeepeejeuee Tle Deeuee neslee. ³ee heeée&YetceerJej uee@[& Jesknsue ³eebveer SkeÀ ke=Àleer meefceleer
mLeeheve keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ³eeceOetve k e À e s C e l e e n e r c e e i e & k e À e { C ³ e e m e e þ e r e f y e ´ ì e r M e
mejkeÀej®e Goemeerve nesles. DeMee DeeMe³ee®eer vee Wo Jesknsue ³eeb®³ee Keepeieer keÀeieohe$eele
Dee{Ules. ³ee heeée&YetceerJej ueerieMeer yeesueCes k e À j C ³ e e m e e þ e r i e e b O e e r p e e R v e e r p e e r v e e b M e e r
he$ek³eJenej megª kesÀuee. ieebOeeR®eer peerveebMee r JeeìeIeeìer keÀªve l³eebvee SkeÀ$e
DeeCeC³ee®³ee GodosMeeves jepeieesheeuee®eejer ³eeb veer ceO³emLee®eer YetefcekeÀe efmJekeÀejueer.
jepeieesheeuee®eejer ³eespevee - e f p e v e e b ® e e r Y e s ì I e s T v e l ³ e e b ® ³ e e M e e r ® e ® e e & k e À ª ve
jepeieesheeuee®eejer ³eebveer keÀener cegodos ceeb[ ues. keÀeBie´smeves megª kesÀuesu³ee
mJeeleb$³eue{îeeuee peerveebveer meceLe&ve ÐeeJes. je䣣er³e mejkeÀej ÖemLeeefhele keÀjC³eemeeþer
keÀeBie´smeeuee menkeÀe³e& keÀjeJes. ³egodOemeceeh leerveblej YeejleeceOes cegmueerceyengue ÖeosMee®ee r
k³eehleer efveef½ele keÀjC³eemeeþer SkeÀ meefceleer v e s c e C ³ e e l e ³ e e J e e r . l ³ e e b v e e r h e e e f k e À m l e e v e ® ³ e e
efvee|celeer®ee keÀewue efou³eeveblej l³eebveer hee efkeÀmleeveceOes meceeefJeä kneJes. osMee®es oesve
Yeeieele efJeYeepeve nesTve mJeleb$e osMeebceOes me bj#eCe, oUCeJeUCe Je Flej efnlemebyebOe
³eeb®³eeefJeøe³eer keÀjej kneJes. jepeieesheeuee®ee jer ³eespevesle heefnu³eeboe®e mJeleb$e cegmueerce
je䣣e®eer mebkeÀuhevee efmJekeÀejueer iesueer. cee$e ³e e ³eespevesleerue heeefkeÀmleeve ns ogyeUs Je
kebÀieeue Demetve l³eeceOes Deeheu³eeuee jme veener ns meebietve peervee ³eebveer ner ³eespevee
veekeÀejueer. cee$e osMee®eer heÀeUCeer nesC³eeceei es jepeieesheeuee®eejer ³eespevesves ogoxJeerheCes
megªJeele Peeueer. ieebOeer Je peeRvee ³eeb®³ee Jee ìeIeeìercegUs osMee®³ee efJeYeepeveeme keÀeBie´sme
le³eej Deens Demee efveøkeÀøe& peervee ³eebveer keÀ e{uee.

7.5 Jesknsue ³eespevee 1945

¿ e e m e g c e e j e m e e f Ü l e e r ³ e c e n e ³ e g o d O e m e c e e h l e n e s C ³ee®eer ue#eCes efomet ueeieueer nesleer.
Yeejleeleerue Jee{lee jepekeÀer³e leCeeJe O³eeveele I e s T v e Y e e j l e e u e e u e J e k e À j e l e u e J e k e À j
IeìveelcekeÀ megOeejCeeb osCes DeeJeM³ekeÀ Deens De mes uee@[& Jesknsue ³eebvee Jeeìle nesles.
l³eebveer efye´ìerMe cebef$eceb[Ue®eer yeesueCeer k eÀªve 14 petve 1945 ceOes keÀener megOeejCee
meg®eJeu³ee l³eeuee®e Jesknsue ³eespevee cnìues pee les. ³ee ³eespevesceO³es MeeMeveele veJes
keÀe³e&keÀejer ceb[U mLeeheve keÀªve l³eeceOes cegm ueerce Je eEnogvee meceeve ÖeefleefveefOelJe
osC³ee®eer lejleto nesleer. kneF&meje@³e Je mesveeh eleer ner oesve heos JeieUlee keÀe³e&keÀejCeerleeru e munotes.in

Page 97

97meJe& meom³e Yeejleer³e Demeleerue. ieknve&j pevejueuee vekeÀejeefOekeÀeje®ee DeefOekeÀej jneCeej neslee. ³ee
meJe& keÀe³e&heodOeleerJej ue#e osC³eemeeþer efye´ìerMe cebef$eceb[Ueves efve³egkeÌle kesÀuesuee ne³ekeÀefceMevej keÀece
keÀjCeej neslee. ner k³e JemLee nbieeceer mJeªhee®eer Demesue. ³egodOe mebheu³eeveblej keÀe³ece mJeªhee®eer Ieìvee
efvee|celeer nesF&he³e¥le osMee®ee keÀejYeej megjUerle megª þsJeC³eemeeþer ner ³eespevee keÀece keÀjCeej nesleer. ³ee
³eespevesJej ®e®ee& keÀjC³eemeeþer Jesknsue ³eeb veer efmeceuee ³esLes heefjøeo yeesueeJeueer. heefjøeosuee ceewueevee
DeePeeo ns keÀeBie´sme®es lej peervee ns ueerie®es ÖeefleefveOeer nesles. ieebOeerpeeR®³ee Dehes#esÖeceeCes heefjøeos®³ee
DeejbYeerheemetve leer De³eMemJeer nesC³ee®eer ue#eCes efomet ue eieueer nesleer. kneF&meje@³e keÀe³e&keÀejer ceb[Ueleerue
meom³e keÀesCel³ee lelJee®³ee DeeOeejs efveJe[e³e®es, ³ee cegodo³eebJej meom³eebceOes SkeÀcele nesle veknles.
³eeefMeJee³e MeerKe Je meceepeeleerue oefuele Jeiee&yeeyele keÀesCeleerner YejerJe lejle to ³eele veknleer. peerveeb®eer
ogjeie´ner YetefcekeÀener Jesknsue ³eeb®³ee O³eeveele Deeueer nesleer. ner heefjøeo De³eMemJeer Peeu³eecetues cegmueerce
ueerie®eer GheêJeMekeÌleer ceesþîee ÖeceeCeeJej Jee{ueer nesleer. peervee ³eebvee DeJeemleJe cenÊJe,
jepeieesheeuee®eejer ³eespevee Je Jesknsue ³eespevesle efoues iesues. l³eecegUs peerveeb®³ee efJejesOeele DemeCeejs
cegmueerce veslesner jepekeÀer³e ueeYe efceUJeC³ee®³ee nsletves peerveeb®es meceLe&ve keÀª ueeieues.
7.6 ef$eceb$eer ³eespevee (ke@Àefyevesì efceMeve hue@ve)
Fbiueb[ceOes cepetj he#ee®eer meÊee mLeeheve Peeu³eeveblej Yeejleeuee mJee³eÊelee osC³eeyeeyele
®e®ee& megª Peeueer. efye´ìerMeebveer ³eeyeeyeleerle heg{ekeÀej IesTve ³eesi³e leer heeTues G®eueueer veenerle lej
Yeejleer³e pevelee efye´ìe rMe meÊesefJe©à yeb[ keÀªve Gþsue Demes FMeejs mejkeÀejuee efceUle nesles. ³ee meJe&
yeeyeeR®ee heefjCeece nesTve hebleÖeOeeve DeBìueer ³eebveer Yeejleele ke@Àefyevesì efceMeve heeþJeerle Demeu³ee®eer
IeesøeCee kesÀueer. Yeejleceb$eer he@efLekeÀ uee@jsvme, mì@heÀes[& efke´Àhme Je S.meer. DeueskeÌPeeb[j ns ³ee ³eespeves®es
meom³e nesles. keÀesCeleerner mee®esyebo ³eespevee ve le³eej keÀjlee Yeejleer³e vesl³eebMeer ®e®ee& keÀªve
meJe&meeceev³e lees[iee keÀe{eJee. l³eeuee keÀeBie´sme Je ueerie®eer ceev³elee ef ceUJeeJeer, ns mheäheCes ³ee
meom³eebvee meebefieleues iesues nesles. ³eevegmeej ke@Àefyevesì efceMeveves Yeejleele efJeefJeOe vesl³eeb®³ee Yesìer Iesleu³ee
l³eeb®³eeMeer ®e®ee& kesÀueer. kneF&meje³e mejmesveeheleer, ceewueevee DeePeeo, peervee, hebef[le v esnª, yeB.meÖet,
MeeceeÖemeeo cegKepeea, leejeeEmeie, [e@.Deebyes[keÀj, Fl³eeoer vesl³eeb®³ee Yesìer Iesleu³ee. ³ee ojc³eeve meJe&®e
peCeebveer peervee ³eeb®³ee mJeleb$e osMee®³ee ceeieCeeruee efJejesOe kesÀuee, JeeìeIeeìeR®³ee heefnu³ee®e hesÀjerle
Yeejle e®³ee meJe&®e he#eeb®³ee ceeieC³eeb®eer keÀuhevee ke@Àefyevesì efceMeveuee Deeueer. DeKesjerme 16 ces jespeer
ke@Àefyevesì efceMeve ³eespevesves Deeheueer ³eespevee ceeb[ueer.
ke@Àefyevesì efceMeve®eer cenÊJee®eer keÀueces
1) Yeejleeleerue efye´efìMeMe eefmele Öeeble DeeefCe mebmLeeves ³eeb®es efceUtve Yeejlee®es SkeÀmebIe jep³e
mLeeheve kesÀues peeJes; mebIejep³ee®³ee mJeeOeerve hejjeä£er³e OeesjCe, mebj#eCe Je oUCeJeUCe ner
efkeÀceeve leerve Keeleer DemeeJeerle; ¿ee Keel³eeb®³ee keÀecekeÀepeemeeþer uee ieCeeje efveOeer GYee
keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej mebIejep³eeuee DemeeJee; ns keÀecekeÀepe keÀjC³eemeeþer mebIejep³ee®esmunotes.in

Page 98

98

keÀe³e&keÀejer ceb[U Je keÀe³eos ceb[U DemeeJes Je l³eele efye´efìMeMeeefmele Öeebleeb®es
Je mebmLeeveeb®es ÖeefleefveOeer DemeeJesle.
m e b I e j e p ³ e e ® ³ e e k e À e ³ e o s c e b [ U e l e G h e e f m L e l e n e s C e e je cenÊJee®ee meebÖeoeef³ekeÀ
cegÎe keÀe³eos ceb[Uele GheefmLele Demeuesu³ee oesv ner cenÊJee®³ee meceepe
ieìeb®³ee yengceleeves efveOee&efjle kesÀuee peeJee .
m e b I e m e j k e À e j u e e o s C ³ e e l e D e e u e s u ³ e e e f J e ø e ³ e e b k ³ e efleefjkeÌle Flej meJe& efJeøe³e
Öeebleeb®³ee keÀ#esle DemeeJesle. lemes®e mebIemejk eÀejuee osC³eele ³esC³eeN³ee
efJeøe³eebk³eefleeflekeÌle GJe&efjle meJe& efJeøe³e ebJej mebmLeeveeb®ee leeyee DemeeJee.
2) Öeebleebveer Deeheues ieì yeveJeeJesle, Deeheue s keÀe³e&keÀejer ceb[U Je keÀe³eosceb[U
le³eej keÀjeJes; lemes®e keÀesCeles meceeve efJeøe³ e ÖeebleekeÀ[s þsJeeJe³ee®es les
þjefJeC³ee®es mJeeleb$³e Öeebleebvee DemeeJes.
3) mebIejep³ee®³ee Je Öeeble ieìeb®³ee Ieìvesle ye oue keÀjC³ee®eer iejpe SKeeÐee
Öeebleeuee Jeeìu³eeme, l³ee Öeeblee®³ee keÀe³eos ce b[Ueves yengceleeves lemee
ÖemleeJe heeme kesÀu³eeme oj one Jeøee&veer Ieìves® ³ee hesÀjefJe®eeje®eer ceeieCeer
keÀjlee ³esF&ue. leMee DeeMe³ee®eer lejleto Ieìvesl e kesÀueer peeJeer.
4) Ieìveemeefceleer®eer Ie[Ce keÀMee heàleerves ke sÀueer peeJeer Je Ieìvee meefceleerves
keÀMee heàleerves keÀecekeÀepe keÀjeJes ¿ee mebyebO eer ke@Àefyevesì efceMeveves heg{erue
efMeheÀejmeer kesÀu³ee.
5) meJe& ÖeefleefveOeeR®eer Je mebmLeeveeb®³ee Öee fleefveefOe®eer efceUtve SkeÀ yewþkeÀ kneJeer.
l³eele Ieìvee meefceleer®³ee DeO³e#ee®eer Je Flej D eefOekeÀeN³ee®eer efveJe[ kesÀueer
peeJeer. lemes®e veeieefjkeÀeb®es DeefOekeÀej, Deuh emebK³eebkeÀ ieì Je DeeoerJeemeer
³eeb®³ee yeeyele efJe®eej keÀjCeejer meuueeieej mee fceleer mLeeheve kesÀueer peeJeer.
6) ÖeebeflekeÀ ÖeefleefveOeeR®es leerve ieìele efJ eYeepeve kesÀues peeJes.
D e ) e f y e n e j , D e e s e f j m e e , c e ê e m e , c e g b y e F & , c e O ³ e Öeeble
y e ) h e b p e e y e , e E m e O e , J e e ³ e k ³ e n o d o
k e À ) y e b i e e u e c e D e e m e e c e
7) Öeeblee®³ee ÖeefleefveOeeRveer Deeheeheu³ee ieì e ÖeceeCes mJeleb$e yewþkeÀer I³eek³ee Je
meceeve efJeøe³e neleer IesC³eeyeeyele efveCe&³e I³ eeJee.
8) meÊes®³ee nmleelejCeeb®³ee JesUsme GheefmLele n esCeeN³ee meJe& cegodo³eebyeeyele
Yeejlee®³ee Ieìveemeefceleerves efye´efìMe MeeMevee Meer keÀjej keÀjeJee.
Yeejleer³eeb®³ee Öeefleefke´À³ee - k e @ À e f y e v e s ì e f c e M e v e ³ e e s p e v e s l e m e b I e m e j k e À e j u e e hegjsmes
DeefOekeÀej veknles l³eecegUs ÖeebeflekeÀ mejkeÀejs ÖeyeU nesCeej nesles. Yeejlee®³ee mebIejep³eele
mebmLeeveebveer meeefceue kne³e®es Demesue lejer l³ eeb®³eeJej efye´ìerMeeb®es Je®e&mJe jneCeej nesles.
Ieìveemeefceleeruee hetCe& mJeleb$³e veknles. Ieìve e le³eej keÀjC³ee®eer Öeefke´À³ee meoesøe nesleer.
ÖeLece Öeebleeves Je veblej mebIeeves Ieìvee yeveJe Ces DeMeer ceeb[Ceer Ieìvee meefceleer®³ee cetU munotes.in

Page 99

99

leÊJeeuee Devegmeªve veknleer. meJe& Yeejleer³e he# eebveer ³ee ³eespevesuee hesÀìeUues. DeLee&le
l³ee®eer keÀejCes JesieJesieUer nesleer. keÀeBie´sm eves Ieìveemeefceleer mLeeheve keÀjC³eeyeeyele
DevegketÀuelee oMe&Jeueer hejblet cegmueerce ueerie uee l³eele peemle cenÊJe efou³eecegUs l³eeme
vekeÀej efouee iesuee. ÖeejbYeer®³ee keÀeUele cegmu eerce ueerieuee ke@Àefyevesì ³eespevee DevegketÀue
Jeeìle nesleer cee$e mebK³eeyeUe®³ee peesjeJej Ieìv ee meefceleerle keÀeBie´sme ueerieuee veeceesnjCe
keÀjsue ³ee efYeleerves ueerieves veblej ³ee ³eespe vesme vekeÀej efouee.

7.7 Ieìveemeefceleermeeþer efveJe[CegkeÀe

u e e @ [ s J e s k n s u e ³ e e b v e e r k e @ À e f y e v e s ì e f c e M e v e ® ³ e e m e b c e l e e r v e g m e e j p e g u e w 1 9 4 6 c e O e s
efveJe[CegkeÀe Iesleu³ee. ³ee efveJe[CegkeÀeble 21 0 meJe&meeceev³e peeieebhewkeÀer 199 peeiee
keÀeBie´smeves eEpekeÀu³ee lej cegmueerce ueerieves 78 jeKeerJe peeieebhewkeÀer 73 peeiee eEpekeÀu³ee.
DeMee efjleerves 296 meom³eebhewkeÀer 211 meom³e ke ÀeBie´sme®es jneCeej nesles. Ieìvee
meefceleerle keÀeBie´sme®es yengcele heentve peerve e Öe®eb[ DemJemLe Peeues.

7.8 Öel³e#e ke=Àleerefove : 16 Dee@iemì 1946

c e g m u e e r c e u e e r i e ® ³ e e þ j e J e e v e g m e e j 1 6 D e e @ i e m ì 1 946 ne ke=Àleerefove
heeUC³ee®ee efveCe&³e Ieeseføele keÀjC³eele Deeuee. Ö e l ³ e # e k e = À l e e r c n C e p e s k e À e ³ e Ð e e v e g m e e j v e
peelee yeskeÀe³eoe ke=Àleer DeLeJee eEnmee®eej DeMe er GIe[ YetefcekeÀe ueerieves Iesleueer. ³ee®es
Öeel³eeef#ekeÀ keÀuekeÀÊee ³esLes efometve Deeues. ueerie®³ee cegmueerce iegb[e®es LeJes®³ee LeJes
jmleesjmleer `ueskesÀ jnWies heeefkeÀmleeve` ³ee Ie esøeCee osle efheÀª ueeieues. Lees[îee®e JesUele
obiesOeeshes, peeUheesU Je uetìeuetì megª Peeueer. MeskeÀ[es meMeñe cegmeueceeve iegb[ eEnot®³ee
IejeJej nuues keÀª ueeieues. YeerøeCe keÀÊeueervee megªJeele Peeueer. heesueerme ÖeMeemeve ³ee
peceeJeeuee DeeUe IeeueC³eeSsJepeer efveøke´Àer³ele e oMe&Jet ueeieueer. ns Deceevegøe nl³eekeÀeb[
megceejs ®eej efoJeme megª nesles. DeKesj eEnog Je MeerKe ³eebveer ÖeeflekeÀej megª kesÀuee. ³ee
Deceevegøe eEnmee®eejele hee®e npeej ueeskeÀ yeUer iesues. 50,000 peKceer Peeues.
keÀuekeÀʳee®³ee eEnmee®eeje®³ee yeelec³eebcegUs me bhetCe& osMeele leCeeJee®es JeeleeJejCe le³eej
Peeues. megNneJeoea yebieeue®es cegK³eceb$eer cnCet ve ve JeeJejlee kesÀJeU iegb[ cegmueerceeb®es
leejCenej cnCetve heg{s Deeues. keÀuekeÀʳeeleerue eEnmee®eej GlhetÀÊe& peeleer³e eEnmee®eej
vemetve hejmhej ®esleJeuesu³ee efve³eesefpele ³eeoJ eer®ee SkeÀ ÖekeÀej neslee. ³eecegUs osMeYejele
eEnog cegmueerce mebyebOe leCeeJehetCe& Peeues. DeM ee ÖekeÀejs obies Ie[Jeu³eeme keÀeBie´sme leCeeJehe tCe&
efmLeleerle Deeheues oeJes ceev³e keÀjsue, DeMeer p eervee ³eeb®eer Dehes#ee nesleer.

7.9 nbieeceer mejkeÀej®eer mLeehevee

1 9 4 6 ® ³ e e e f v e J e [ C e g k e À e l e k e À e B i e ´ s m e u e e D e h e s e f # e le ³eMe efceUeu³ee veblejner lJejerle
nbieeceer mejkeÀej mLeeheve Peeues veknles cnCetve uee@[& Jesknsue ³eebveer keÀeUpeerJeent mejkeÀej munotes.in

Page 100

100

mLeeheve kesÀues nesles. DeKesefjme Yeejleceb$eer h e@efLekeÀ ³eeb®³ee met®eves vegmeej Jesknsue ³eebve er
hebef[le vesnª®³ee heg{s nbieeceer mejkeÀej mLeehev e keÀjC³ee®ee ÖemleeJe ceeb[uee. DeMee®e
ÖekeÀej®es efveceb$eCe l³eebveer peervee ³eebveener heeþJeues. keÀeBie´sme keÀe³e&keÀejCeerves Jesknsu e ³eeb®ee
ÖemleeJe efmJekeÀejuee. vesnª ³eebveer peervee ³eeb veener he$e heeþJetve nbieeceer mejkeÀejceO³es
meeceerue nesC³ee®es efveceb$eCe kesÀues. heCe peer veebveer ns efveceb$eCe hesÀìeUtve ueeJeues. DeKesj erme
nbieeceer cebef$eceb[Ue®eer IeesøeCee keÀjC³eele De eueer. ³eeceO³es JeuueYeYeeF& heìsue, DemeheÀ
Deueer, jepesvê Öemeeo, Mejle®ebê yeesme, Denceo Ke eve, jepeieesheeuee®eejer, Fl³eeoeR®ee
meceeJesMe neslee. 2 mehìWyej 1946 jespeer nbieecee r mejkeÀej®ee MeheLeefJeOeer Peeuee.
keÀeBie´sme cebef$eceb[Ueleerue cegmueerce vesl³eeb ®ee meceeJesMe heentve peerJee ³eeb®ee Öe®eb[ mebl eeHe
Peeuee. l³eebveer ³ee®ee efveøesOe cnCetve l³eeb®³e eJej ÖeeCeIeelekeÀ nuues keÀjC³eeme Öeeslmeenve
efoues. ³ee meJe& Ieìveebvee meceLe&heCes leeW[ osT ve vesnª®es cebef$eceb[U keÀe³e&jle nesles.
l³eecegUs Jesknsue ³eebvee cenÊJe efceUsvee. he@efL ekeÀ ³eebveer keÀeBie´sme mejkeÀej k³eJeefmLele meg ª
Demeu³eeves ueerieuee ³eele meceeefJeä keÀª ve³es D eMeer met®evee efoueer Demeleevee Jesknsue
peerveebMeer JeeìeIeeìer keÀª ueeieues. nbceeieer m ejkeÀejceOes meceeefJeä nesCes keÀmes
heÀe³eo³ee®es Deens, ns peerveebvee heìJetve osT ue eieues. peervee nbieeceer mejkeÀejceO³es ³esC³eeme
GlmegkeÀ Deensle. DeMee ÖekeÀej®ee efvejeshe Jeskns ue ³eebveer vesnªbvee efouee. vesnª ³eebveer
cegmueerce ueerieuee cebef$eceb[Uele meceeefJeä keÀ ªve Iesleues. nbieeceer mejkeÀejceO³es ³eslee®e
peyeeyeoej k³ekeÌleerÖeceeCes ve Jeeielee peerJee D eeke´ÀcekeÀ Je yesleeue JekeÌlek³e keÀª ueeieues.
vesnªb®³ee Öel³eskeÀ efveCe&³eeJej ueerie®es meom³e Deehes#e IesT ueeieues. DeMee l³eebvee keÀece
keÀjCes DeJeIe[ Peeues. cegmueerce ueerie®es keÀene r veblej mJeleb$e heeefkeÀmleeve
efceUJeC³eemeeþer®e Deecner nbieeceer mejkeÀejceOes meeceerue Peeuees DeMeer yeleeJeCeer keÀª
ueeieues. ueerie®³ee meom³eebveer megª kesÀuesu³ee ³ee De[JeCegkeÀeryeeyele Jesknsue ³eeb®³eekeÀ[s
leke´Àej keÀjC³eele Deeueer cee$e l³ee®eer Keeme oK eue l³eebveer Iesleueer veener.

7.10 veewKeeueer nl³eekeÀeb[

c e g m u e e r c e u e e r i e v e s c e b e f $ e c e b [ U e l e m e n Y e e i e I e s l eu³eeveblej Lees[îee®e efoJemeele
yebieeueceOes veewKeeueer ³esLes peeleer³e obies me gª Peeu³ee®eer yeeleceer meceesj Deeueer. ³esLes
cegmueerceebveer eEnog meceepee®³ee IejebJej nuues meg© kesÀues. l³eecegUs efyenejceOeerue eEnogveer
³ee®ee met[ lesLeerue cegmueerceebJej GieJeC³eeme m egªJeele kesÀueer. ³ee peeleer³e Deeieerves
veewKeeueer Je efyenej hesìtve Gþues. ³ee eEnmee®ee jeme DeeUe IeeueC³eemeeþer ieebOeerpeer ³eebveer
veewKeeueer®ee oewje kesÀuee. lesLeerue heefjefmLel eer DeefleMe³e mheÀesìkeÀ nesleer. Demene³e iejerye
ueeskeÀ Del³ee®eejeves efheef[le nesles. ieebOeerpe eRveer eEnog Je cegmueerce mecegoe³eeMeer yeesueCes megª
kesÀues Je heeMeJeer Je=Êeer mees[tve ceeveJelee De befiekeÀejC³ee®es DeeJeenve kesÀues; efyenejceOeeru e
eEnog meceepeeuee Meeble keÀjC³eemeeþer [e@.jepesvê Ö e m e e o ³ e e b v e e r n e r c e n Ê J e e ® e e r Y e t e f c e k e À e
yepeeJeueer ojc³eeve Ieìvee meefceleerle ueerieves menYeeieer kneJes Demee Deeie´n keÀeBie´smeves
Oejuee cee$e ueerieuee l³eele menYeeieer kne³e®es v eknles. peervee ³eeb®³ee leeþj YetefcekesÀcegUs
iebYeerj jepekeÀer³e hes®e le³eej Peeuee neslee.
munotes.in

Page 101

101

7.11 Ieìvee meefceleer®es heefnues DeefOeJesMeve

I e ì v e e m e e f c e l e e r ® e s h e e f n u e s D e e f O e J e s M e v e 9 e f [ m eWyej jespeer efouueer ³esLes megª
Peeues. DeefOeJesMeveeuee megceejs oesveMes meom³e GheefmLele nesles. cegefmuece ueerie®es vesles
³eeJesUsme iewjnpej jenerues. l³eeb®³ee DevegheefmL eleerle Ieìvee meefceleer®es DeefOeJesMeve megª
Peeues. Ieìvee meefceleer®es keÀecekeÀepe efveOee&e fjle keÀjC³eemeeþer hebOeje meom³eeb®eer meefceleer
ieþerle keÀjC³eele Deeueer. Ieìvee meefceleer®es De O³e#e cnCetve [e@.jepesvê Öemeeo ³eeb®eer
SkeÀcegKeeves efveJe[ keÀjC³eele Deeueer. efveøCeel e keÀe³eosle%e [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj
³eeb®eer Ieìves®³ee cemegoe meefceleer®es DeO³e#e c nCetve efveJe[ keÀjC³eele Deeueer. l³eebveer meJe&
meom³eebvee celeYeso efJemeªve ÖeyeU jeä ££ e f v e c e e & C e k e À j C ³ e e m e e þ e r e f m e à k n e J e s D e m e s
DeeJeenve kesÀues.
m J e l e b $ e Y e e j l e e ® e e r I e ì v e e l e ³ e e j k e À j C ³ e e m e e þ e r Ieìvee meefceleer®es keÀecekeÀepe
megª Demeleevee cegmueerce ueerieves 31 ef[meWyejue e ueerieves DeefOeJesMeve YejJeues Je Ieìvee
meefceleer®³ee keÀe³e&heàleerJej ìerkeÀe kesÀueer. ner Ieìvee ueerie Deefpeyeele ceev³e keÀjCeej
veener DeMeer YetefcekeÀe ueerieves Iesleueer. ueer ie®³ee ³ee YeeøescegUs keÀeBie´sme Je ueerieceOeeru e meJe&
le[heÀes[er®es ceeie& yebo Peeues. 1946®³ee DeKesje rme osMee®eer jepekeÀer³e heefjefmLeleer
Del³eble leCeeJehetCe& nesleer. DeMee heefjefmLelee rle 24 cee®e& 1947 ceO³es ceeTbìye@ìve
³eeb®eer Yeejlee®es ieknve&j pevejue cnCetve vesceC etkeÀ keÀjC³eele Deeueer. ns heo Iesle
Demeleevee®e l³eebveer efye´ìerMe cebef$eceb[Ueuee, e f y e ´ ì e r M e e b v e e r Y e e j l e m e e s [ C ³ e e ® e e r
keÀeueefveef½eleer keÀjeJeer Je ³eemeeþer ceeTbìye@ ìve ³eebvee keÀe³e&mJeeleb$³e o³eeJes DeMeer ceeieC eer
ceev³e keÀªve Iesleueer. ceeTbìye@ìve ³eebvee Yeejl eeleerue leCeeJehetCe& heefjefmLeleer®eer peeCeerJe
nesleer. efpevee ns heeefkeÀmleeve®³ee ceeieCeerJej De[tve yemeues nesles. ³ee heeée&YetceerJej l³eebv eer
meÊeebJeje®³ee JeeìeIeeìer megª kesÀu³ee.

7.12 ceeTbìye@ìve ³eespevee

m e Ê e e b l e j e ® e e r k e À e s C e l e e r ³ e e s p e v e e m e J e & c e e v ³ e þ jsue ³ee®ee Dee{eJee IesC³eemeeþer
ceeTbìye@ìve ³eebveer Yeejleer³e vesl³eebMeer ®e®ee & kesÀueer. meJe& vesl³eeb®eer yewþkeÀ
yeesueeJeC³eeSsJepeer Öel³eskeÀ vesl³eeMeer Jew³eke ÌleerkeÀ ®e®ee& kesÀueer. l³eeb®eer YetefcekeÀe mec epeeJetve
Iesleueer. 25 cee®e& les SefÖeue ojc³eeve l³eebveer vesnª, ieebOeer, efpevee, efue³eekeÀle Deueer,
yeueosJeeeEmeie, Je Flej mebmLeeefvekeÀeb®³ee Yesìe r Iesleu³ee. efpevee heeefkeÀmleeveKesjerpe
keÀesCeleener he³ee&³e ceev³e keÀjC³eeme le³eej vek nles. Yeejleer³e heg{eN³eebMeer ®e®ee&
kesÀu³eeveblej l³eebveer ÖeebeflekeÀ ieknve&j meesy ele ®e®ee& kesÀueer. 2 petve jespeer keÀeBie´sme Je
ueerie®³ee Öel³eskeÀer leerve ÖecegKe vesl³eebvee ® e®exmeeþer efvecebef$ele keÀjC³eele Deeues ³ee meJe &
®e®exveblej ceeTbìye@ìve ³eebveer osMee®eer heÀeUCe er®eer Deheefjne³e&lee ceev³e keÀªve Deeheueer
³eespevee ceeb[ueer.
ceeTbìye@ìve ³eespeves®eer keÀueces
1) Yeejlee®es efJeYeepeve keÀªve Yeejle Je heeefke Àmleeve DeMeer oesve mJeleb$e jeä ££s
DeefmlelJeele ³esleerue. munotes.in

Page 102

102

2) Yeejle Je heeefkeÀmleeve ³eebvee meÊee megheto& k e s À u ³ e e v e b l e j e f y e ´ ì e r M e e b ® e s
meeJe&YeewcelJe mehegäele ³esF&ue.
3) oesve mJeleb$e jeä ££ efvecee&Ce Peeu³eeJej l³eebveer heÀeUCeerMeer mebue ive
Demeuesu³ee mecem³eebJej JeeìeIeeìer keÀªve efveCe& ³e I³eeJee.
4) DeefmlelJeele Demeuesueer Ieìveemeefceleer keÀe ³e&jle jenerue. l³eebvee
Ieìveemeefceleer ceev³e vemesue l³eebveer mJeleb$e Ieìvee meefceleer yeveJetve
l³eeÖeceeCes efveCe&³e I³eeJee.
5) eEmeOeves keÀesCel³ee Ieìveemeefceleerle meecee rue kneJes ³ee®ee efveCe&³e
efJeefOeceb[Ueleerue meom³e Iesleerue.
6) Jee³ek³e mejnodo Öeeble Je yeuegef®emLeeve ³eeb ®³ee jepekeÀer³e YeefJelek³ee®ee
efveCe&³e meeJe&celeeves Iesleuee peeF&ue.
7) Deemeece Öeebleeleerue efmeunsì efpeu¿ee®ee efv eCe&³e meeJe&celeevegmeej Iesleuee
peeF&ue. GJe&jerle ÖeosMe lesLeerue keÀe³ee&efvJele Ieìvee meefceleerbleie&le ³esF&ue.
8) hebpeeye Je yebieeue Öeeblee®³ee keÀe³eosceb[Ue ®eer oesve efJeYeeieele efJeYeepeve kesÀues
peeF&ue. cegmueerce Je iewjcegmueerce DeMee ieìJeej er keÀªve l³eeb®³ee JesieJesieȳee
yewþkeÀer nesleerue. Je Öeebleeb®³ee efJeYeepevee®³ ee efveCe&³e yengceleeves Iesleuee
peeF&ue.
9) meercee efveOee&jCeemeeþer JesieUer meefceleer mLeeheve keÀjC³eele ³esF&ue Demes ³ee
³eespevesle veceto kesÀues nesles.
Yeejleer³eeb®eer Öeefleefke´À³ee -
Y e e j l e e r ³ e e b v e e c e e T b ì y e @ ì v e ³ e e s p e v e s ® e e Ö e L e c e e fJejesOe kesÀuee. eEnogcenemeYes®³ee
keÀe³e&keÀejCeerves heÀeUCeeruee efJejesOe kesÀuee. m e c e e p e J e e o e r J e m e e c ³ e J e e o e r h e # e e b v e e r n e r
heÀeUCeercegUs nesCeejs osMee®es efJeYeepeve Deceev ³e kesÀues. heÀeUCeer®eer ³eespevee cnCepes
keÀeBie´sme®³ee ogye&U Je MejCeeieleer®³ee OeesjCee ®ee heefjheekeÀ Deens DeMeer ìerkeÀe nesT
ueeieueer. cenelcee ieebOeer ³eebveer megªJeeleerhe emetve®e heÀeUCeeruee keÀmetve efJejesOe kesÀuee
l³eeefJe©Oo DeeheCe ÖeeCeheCeeves ue{t Demee FMeeje l ³ e e b v e e r c e e T b ì y e @ ì v e ³ e e b v e e e f o u e e .
keÀeBie´smeceOeerue DeveskeÀ vesles heÀeUCeer®³ee y eepetves nesles. l³eecegUs ieebOeerpeeRvee heÀeUCee ruee
ceev³elee osC³eeefMeJee³e keÀesCelee he³ee&³e®e jen eruee veener.
1 4 j e s p e e r P e e u e s u ³ e e k e À e B i e ´ s m e c e n e m e e f c e l e e r ® ³ ee yewþkeÀerle heÀeUCeer®³ee efveCe&³eeuee
mebceleer osC³eele Deeueer. heÀeUCeer ceev³e keÀjC³ eeceeies vesnªbveer YetefcekeÀe mheä kesÀueer.
ceewueevee DeePeeo, [e@.efkeÀ®euet, ceewueevee nheÀ erpe jnceeve, heg©øeesÊece ìb[ve ³eebveer
leerJe´heCes heÀeUCeeruee efJejesOe kesÀuee. Keeve Deyogue ieheÀejKeeve ³ee Jee³ek³e mejnodo
Öeebleeble ue{CeeN³ee ieebOeerJeeoer vesl³eevesner heÀeUCeeruee efJejesOe kesÀuee. DeMee heefjefmLelee rle
keÀeBie´smeves heÀeUCeer mJeerkeÀejCes cnCepes mJee leb$³e mebie´eceele ue{CeeN³ee ueeskeÀebvee JeeN³ee Jej
mees[tve osC³eemeejKes Deens, DeMeer l³eeb®eer YeeJ evee Peeueer. DeMee ÖekeÀejs heÀeUCeer
ìeUC³eemeeþer peer Oe[he[ kesÀueer iesueer leer ue³ eeuee peeTve osMee®es efJeYeepeve
Deheefjne³e&heCes ceev³e keÀjC³eele Deeues. munotes.in

Page 103

103

7.13 1947 ®ee Yeejlee®³ee mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe
p e t v e 1 9 4 8 h e ³ e ¥ l e Y e e j l e e J e j e r u e D e e f O e k e À e j m e e s [JeC³ee®ee Debeflece efveCe&³e efye´ìerMe
hebleÖeOeeveceb$eer De@ìueer ³eebveer Ieeseføele ke sÀuee. ceeTbìye@ìve ³eespevee Yeejleeleerue keÀeBie ´sme Je
ueerie oesIeebveer ceev³e kesÀueer Je l³ee DeeMe³ee ®es efJeOes³ekeÀ 4 peguew 1947 ceO³es
heeue&ceWìceO³es ceeb[ues. efye´ìerMe mebmeosves 15 e f o J e m e e ® ³ e e D e e l e Y e e j l e e r ³ e m J e e l e b $ ³ e e ® e e
keÀe³eoe mebcele kesÀuee.
keÀe³eÐeeleerue lejlegoer
1) Yeejle Je heeefkeÀmleeve DeMeer oesve mJee³eÊe j ep³es 15 Dee@iemì 1947
jespeer efvecee&Ce keÀjC³eele ³eeJeerle DeeefCe hee ue&ceWì®es YeejleeJejerue DeefOekeÀej
Je oesve jep³eeb®³ee neleer meesheefJeC³eele ³eeJes le.
2) 15 Dee@iemì 1947 veblej ³ee oesve jep³eeb®³ee k eÀesCel³eener YeeieeJej
Deiej ÖeosMeeJej efye´ìerMe mejkeÀej®es efve³eb$eCe jeneCeej veener.
3) ³ee oesve jep³eeb®³ee ÖeeosefMekeÀ meercee efveO ee&efjle keÀjC³eele ³eek³eele Je l³eele
yeoue keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej l³eebvee DemeeJee.
4) ³ee jep³eeb®³ee keÀe³ee&efvJele Demeuesu³ee Ieì veemeefcel³eebvee veJeer Ieìvee le³eej
nesF&he³e¥le DeeheDeeheu³ee jep³eeefJeøe³eer keÀe³e os keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
DemeeJee. efye´efìMe Meemevee®³ee keÀeUele keWÀêer³ e Meemeveeuee Demeuesues meJe&
DeefOekeÀej ³ee Ieìveemeefcel³eebvee nmleebleefjle keÀjC³eele ³eeJesle, cnCepes®e
Ieìveemeefcel³eebveer Ieìvee le³eej keÀjC³eeyejesye j®e keWÀêer³e efJeefOeceb[U
cnCetvener keÀe³e& keÀjeJe³ee®es nesles.
5) ³ee jep³eeb®³ee Ieìveemeefcel³eebvee DeeheDeeheu ³ee jep³eemeeþer Ieìvee le³eej
keÀjC³ee®ee hetCe& DeefOekeÀej jenerue. ÖeejbYeer n er mJee³eÊe jep³es jeä £
kegÀuee®eer meom³e jenleerue. veblej cee$e efye´efì Me jeä £kegÀuee®es meom³elJe
I³eeJe³ee®es keÀer veener ne efveCe&³e IesC³ee®es m Jeeleb$³e l³eebvee jenerue.
6) vek³ee Ieìvee le³eej nesF&he³e¥le ¿ee jep³eeb®ee J e l ³ e e b l e e r u e Ö e e b l e e b ® e e
jep³ekeÀejYeej 1935 ®³ee keÀe³eÐeevegmeej ®eeuesue. l ³ e e k e À e ³ e Ð e e l e
iejpesvegmeej DeeJeM³ekeÀ les yeoue keÀjC³ee®ee Dee fOekeÀej Ieìveemeefcel³eebvee
jenerue.
7) ³ee oesve mJee³eÊe jep³ee®ee ieknve&j pevejue ne IeìveelcekeÀ ÖecegKe jenerue.
vek³eeves heeme nesCeeN³ee efJeOes³ekeÀebvee l³ee®e er ceev³elee DeeJeM³ekeÀ jenerue.
8) ie´sì efye´ìve®ee jepee ne ³eeheg{s Yeejlee®ee m ece´eì jeneCeej veener, DeeefCe
Yeejle Je heeefkeÀmleeve ³ee mJee³eÊe jep³eeb®³ee e fJeefOeceb[Uebveer heeefjle
kesÀuesueer efJeOes³ekesÀ hesÀìeUC³ee®ee DeefOekeÀe j efye´efìMe mejkeÀejuee jeneCeej
veener. munotes.in

Page 104

104

9) YeejleeJejerue efye´efìMe meÊee mebhegäele Deeu ³eecegUs Yeejleceb$³ee®es heo jÎ
kesÀues peeJes. Yeejle Je heeefkeÀmleevemebyebOeeR® es k³eJenej jeä £kegÀue Keel³ee®³ee
meef®eJeekeÀ[s meesheefJeC³eele ³eeJesle.
10) ¿ee keÀe³eÐeevJe³es Yeejleer³e mebmLeeveebJejer ue efye´efìMe meeJe&YeewcelJee®es
DeefOekeÀej jÎ keÀjC³eele Deeues. Yeejle Je heeefke Àmleeve ³eehewkeÀer keÀesCel³ee
jep³eele meeceerue kneJe³ee®es eEkeÀJee meeceerue v e neslee mJeleb$e jeneJe³ee®es
³eeyeeyele®es efveCe&³emJeeleb$³e l³eebvee osC³eele D e e u e s . m J e e ³ e Ê e j e p ³ e s J e
mebmLeeves ³eeb®es hejmhejebmebyebOe l³eebveer hejm hej efJe®eejefJeefvece³eeves efveOee&efjle
keÀjeJes DeMeer lejleto keÀjC³eele Deeueer.
11) MeemekeÀer³e mesJesleerue DeefOekeÀejer Jeiee&u ee Demeuesu³ee meJeueleer Je l³eeb®es
DeefOekeÀej ns hetJeeaÖeceeCes®e ®eeuet jeneJesle.
12) ¿ee keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®e e DeefOekeÀej ieknve&j pevejueuee
efouee iesuee.
³ e e k e À e ³ e Ð e e v e g m e e j Y e e j l e e ® e s e f J e Y e e p e v e n e s T v e Y e e j l e J e h e e e f k e À m l e e v e n e r o e s v e
mJeleb$e osMe DeefmlelJeele Deeues. uee@[& ceeTbìye @ìve ns Yeejlee®es heefnues ieknve&j
pevejue, lej efpevee ns heeefkeÀmleeve®es ieknve&j pevejue yeveues. DeMee ÖekeÀejs 1947
meeue®³ee keÀe³eÐeeves Yeejlee®es efJeYeepeve nesTv e Yeejle mJeleb$e Peeuee.


7.14 osMee®eer heÀeUCeer

Y e e j l e e ® ³ e e h e À e U C e e r ® e e e f v e C e & ³ e e f v e e f ½ e l e P e e u ³eeJej petve les Dee@iemì ojc³eeve
MeeMekeÀer³e mees³eermeeþer uee@[& ceeTbìye@ìve ³ee b®³eekeÀ[s oesvner jep³ee®³ee ieknve&j heoe®eer
met$es DemeeJeerle DeMeer met®evee heg{s Deeueer. c ee$e efpeveebveer leer ceev³e kesÀueer veener.
ueøkeÀje®eer efJeYeeieCeer 15 Dee@iemì hetJeea®e kn eJeer DeMeer ceeieCeer l³eebveer kesÀueer. pemes pe mes
mJeeleb$³e peJeU peJeU ³esle nesles lemes lemes hej mhej Üsøe, MebkeÀe, met[ ³eebvee GOeeCe
Deeues. l³eecegUs jep³ekeÀejYeej ®eeUJeCes Je vek³ ee mecem³ee neleeUCes DeMeer ognsjer keÀeces
nbieeceer mejkeÀejuee keÀjeJes ueeiele nesles.

7.15 j@[efkeÌueheÀ efveJee[e

p e t v e 1 9 4 7 ® ³ e e D e K e s j e r m e h e b p e e y e J e y e b i e e u e ® e e r ÖeeosefMekeÀ efJeYeeieCeer keÀjC³ee®³ee
nsletves j@[keÌueerheÀ ³eebvee vesceC³eele Deeues. efJeYeepeve keÀjleevee mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es cel e
efJe®eejele Iesleues peeCeej nesles. eEmeOe®³ee efJ eefOeceb[Ueves heeefkeÀmleeve meeceerue kne³e®ee
efveCe&³e Iesleuee neslee. hebpeeye Je yebieeue efJ eYeepeve JesUsme DeveskeÀ mecem³ee nesl³ee.
yebieeueceOeerue 15 efpeuns Je hebpeeyeceOeerue keÀ ener efpeuns ³eeYeeieele iegbleeiegble nesleer.
³eecegUs efveCe&keÀ keÀjCes DeJeIe[ nesles. j@[keÌu eerheÀ efveJee[îeevegmeej yebieeue®es efJeYeepeve h etJe& munotes.in

Page 105

105

Je heef½ece DeMee oesve Yeeieele keÀjC³eele Deeues. hetJe& yebieeueceOeerue 49,400 ®eewjme cewue
ÖeosMe Je leerve keÀesìer vekJeo ueeKe ueeskeÀJemle er®ee ÖeosMe heeefkeÀmleeveuee osC³eele Deeuee
lej heef½ece yebieeueceOeerue oesve keÀesìer yeeje keÀesìer ueeskeÀmebK³es®ee ÖeosMe Yeejleele jenerue .
hebpeeye®esner DeMee®e ÖekeÀejs efJeYeepeve keÀjC³e ele Deeues. j@[keÌueerheÀ ³eebveer heÀejm³ee
meKeesue DeY³eeme ve keÀjlee keÀceerle keÀceer JesU ele mecem³ee efveheìtve keÀe{C³ee®³ee
GodosMeeves efveJee[e kesÀuee neslee. l³eecegUs ³ee efJeYeepeve Öeefke´À³esle DeveskeÀ oesøe ef vecee&C e
Peeues nesles. hebpeeyeceOeerue MeerKe yeebOeJeebve e ³ee®ee ceesþe heÀìkeÀe yemeuee neslee. l³eeb®es
Sske̳e veenermes Peeues nesles. l³eeb®eer keÀener Oece&mLeUs heekeÀermleeveele iesueer l³eecegUs
j@[keÌueerheÀ ³eeb®³ee Öe®eb[ ìerkeÀe Peeueer.
heeefkeÀmleeve®eer efvee|celeer -
7 D e e @ i e m ì 1 9 4 7 u e e e f p e v e e k e À j e ® e e r u e e j J e e v e e Peeues. 11 Dee@iemìuee
heeefkeÀmleeve®³ee Ieìvee meefceleer®³ee yewþkeÀerl e DeO³e#e cnCetve l³eeb®eer efveJe[ Peeueer.
efpevee ³eebveer heeefkeÀmleeve ns Oecee&efOeÿerle jep³e jneCeej vemetve meJe& veeieefjkeÀebvee JebMe
DeLeJee Oece&Yeso ve ceevelee meceeve DeefOekeÀej efceUleerue ns Ieeseføele kesÀues. 14 Dee@iemì
jespeer l³eebveer heeefkeÀmleeve®ee Ieìvee meefcele er heg{s efye´efìMe mece´eìeb®ee mebosMe oeKeJeuee Je
efpeveeb®eer ieknve&j pevejue cnCetve efve³egkeÌlee r Peeu³ee®es Ieeseføele keÀjC³eele Deeues.
Yeejle mJeleb$e Peeuee - Yeejlee®³ee mJeeleb$³ee®eer IeesøeCee 14 Dee@iemì ®³ee ceO³eje$eer
cnCepes 15 Dee@iemìuee mebmeo meovee®³ee cegK³e meY eeie=nele Yeejlee®³ee
Ieìveemeefceleer®³ee yewþkeÀerle keÀjC³eele Deeueer . hebef[le vesnª ³eebveer ³eeÖemebieer YeeJehetCe&
YeeøeCe kesÀues. Ieìveemeefceleer®es DeO³e#e [e@. j epesvêÖemeeo ³eebveer YeejleeJejerue efye´efìMe
ÖeYeglJee®ee Deble Peeuee Demetve Fiueb[meesyele De ece®es mebyebOe meceeveles®³ee lelJeeJej
jenleerue Demes Ieeseføele kesÀues. 15 Dee@iemìuee vesnªb®³ee vesle=lJeeKeeueer mJeleb$e
Yeejlee®³ee vek³ee cebef$eceb[Ue®ee MeheLeefJeOeer heej hee[uee. cee$e ³eeÖemebieer ieebOeerpeer lesLe s
npej veknles. mJeeleb$³eeefoveer yebieeueceO³es Gme Uuesu³ee obieueer MeceJeC³eemeeþer ieebOeerpeer
ÖeeCe Oeeske̳eele Ieeuetve ieeJeesieeJeer eEn[le n esles.

7.16 heÀeUCeer®es og:Ke

Y e e j l e e u e e m J e e l e b $ ³ e e f c e U C e s n e r F e f l e n e m e e l e e r ue cenlJee®eer Ieìvee nes³e. 15
Dee@iemì jespeer Yeejleeme mJeeleb$³e efceUeues. he jblet ne Deevebo efveYexU veknlee. osMee®eer
heÀeUCeer Peeueer nesleer. l³ee®es og:Ke Deheefjefc ele nesles. Yeejle heekeÀ meercesJej nesle
Demeuesu³ee eEnmee®eej Je peeleer³e obieueercegUs u eeskeÀeb®eer ceves keÀeUJeb[tve iesueer nesleer. 16
Dee@iemì 1946 ®³ee Öel³e#e ke=Àleer efoveeheemetve peerveeÖeeefCele ueerieves eEnmee®eejeme
megªJeele kesÀueer nesleer. yebieeue, efyenej Je he bpeeye ceO³es l³eeb®es vesles GIe[GIe[ eEnmee®eej
hewÀueeJele nesles. heeefkeÀmleeveuee ceev³elee osC ³eeme efye´efìMeebvee Yeeie hee[eJes Je heeefkeÀmle eve
efvee|celeer efMeJee³e ogmeje he³ee&³e veener, ns k eÀeBie´smeuee heìJetve o³eeJes, ³ee¢äerves cegmueer ce
ueerieves heàleMeerjheCes eEnmee®eej megª kesÀuee n eslee. Oecee&®³ee veeJeeJej npeejs peCeeb®³ee
ke´tÀj keÀÊeueer Ie[JeC³eele Deeu³ee. hebpeeye Je y ebieeue ceO³es npeejes efvejhejeOe meecegefnkeÀ
keÀÊeueer®es yeUer he[ues. npeejes eEnog Je MeerKe heef½ece hebpeeyeceOetve hetJe& hebpeeyeceO³es lej munotes.in

Page 106

106cegmueerce hebpeeyekeÀ[tve heef½ece hebpeeyekeÀ[s peeT ueeieues. Jeeìsle l³eeb®³eJej nuues nesle. uetìceej,
DehenjCe, yeueelkeÀej, ³ee ceeCegmekeÀeruee keÀeUercee heÀemeCeeN³ee ieesäer Ie[u³ee. heÀeUCeermeeþer
keÀesCeleerner SkeÀ®e yeeye keÀejCeerYetle vem etve DeveskeÀ yeeyeer l³eeme keÀejCeerYetle nesl³ee. Yeejlee®es efJeYeepeve
ner SkeÀ jeä£er³e Deeheoe nesleer. ³eemeeþer hebef[le vesnª, mejoej JeuueYeYeeF& heìsue Je ieebOeerpeer ³eebvee
oesøeer þjJeC³eele ³esles. ieebOeerpeeRJej osMeeleerue eEnot peeleer ³eJeeÐeekeÀ[tbve ³eemeboYee&le ìerkeÀe keÀjC³eele
³esles. hejblet ieebOeerpeer ns®e heÀeUCeer keÀjC³ee®³ee efJe©à nesles. ner yeeye mees³eermkeÀjefjl³ee efJemejueer peeles.
ceeTbìye@ìveuee ÖeLece ieebOeeRpeerveer þCekeÀeJetve meebefieleues nesles keÀer heÀ eUCeer®ee efveCe&³e l³eebvee efyeueketÀue
ceev³e veknlee Je l³eeefJeªà les ÖeeCeheCeeves ue{leerue. ceewueevee DeePeeo ³eebvee Fbef[³ee efJevme efhe´À[ce ³ee
mce=efleie´bLeele ieebOeer Je vesnª efJeYeepevee®³ee efJejesOeele nesles heCe heìsueeb®³ee Je ceeT bìye@ìve ³eeb®³ee
ÖeYeeJeeKeeueer l³eebveer heÀeUCeerme mebceleer efoueer Demee DeefYeÖee³e veeWoefJeuee Deens. ¿ee celeeb®ee DeY³eeme
kesÀu³eeme kegÀCeer SkeÀ k³ekeÌleer eEkeÀJee keÀesCeleer SkeÀ heefjefmLeleer heÀeUCeermeeþer peyeeyeoej vemeu³ee®es mheä
nesles. osMee®³ee heÀeUCeermeeþer efye´efìMeeb®es hetÀìerjleeJeeoer OeesjCe ÖekeÀøee&ves peyeeyeoej nesles.
1857 ®³ee jeä£er³e GþeJeeveblej efye´efìMeebveer nslegle: Yeejleer³e meceepeele hetÀì hee[C³eemeeþer
eEnog Je cegmueerce peceeleJeeoeKeeueer GÊesp eve efoues. pesCeskeÀªve jeä£er³elJee®eer YeeJevee eEnog Je cegmueerce
peceeve JeeoeKeeueer o[heueer peeF&ue. Yeejleer³e jeä£er³e keÀeBie´sme osMee®³ee ueeskeÀeleerue mecem³esmeeþer
Peie[le Demeleevee cegmueerceueerie, eEnog cenemeYee ³eebveer Oecee&®³ee D eeOeejeJej peceeleJeeoe®ee JeCeJee
hesìJeuee. l³eele keÀeBie´smeves megceejs 50 Jeøex efye´efìMe MeeMeveeefJe©à ue{e osTvener DeKesj®³ee #eCeer
heeefkeÀmleeve®eer ceeieCeer keÀªve ³ee peceeleJeeoeuee DeÖel³e#eheCes yeU efoues. Yeejlee®es efJeYeepeve kneJes ner
YetefcekeÀe efye´efìMe jep³ekeÀl³ee¥®eer nesleer®e Yeejleer³e GheKeb[ele YeejleemeejKes yeuee{îe jeä£DeKeb[heCes
Go³eeuee Deeues lej Deeheu³eeuee YeefJeø³eele Deeblejjeä£er³e jepekeÀejCeele $eeme nesT MekeÀlees ns l³eebveer
peeCeles. DeMee efjleerves efye´efìMeeb®eer hegÀìerjJeeoer ®eUJeUerme ceole, eEnog peceeleJeeoer, cegmueerce
peceeleJeeoer he#e, ³ee meJee¥®ee heefjCeece cnCetve Yeejlee®eer Deheefjne³e&heCes heÀeUCeer Peeueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ceeGbìyesìve ³eespevesefJe7.17 meejebMe
1857 ®³ee GþeJeeveblej osMeele efye´efìMeebveer peceeleJeeoe®es jepekeÀejCe Jee{Jetve Deeheueer
meÊee keÀe³ece þsJeC³eemeeþer Öe³elve kesÀues. l³ee®emeesyele JesUesJesUer keÀe³eos mebcele keÀªve mebJewOeee fvekeÀ
lejletoer ueeieer kesÀu³ee. l³eeb®ee Deuhe ÖeceeCeele heÀe³eoe nesle Demes keÀejCe, ieknve&j pevejuee
meJee&efOekeÀej nesles. cee$e ÖeLece Je efÜleer³e cene³egodOeeveblej efye´efìMe meÊesuee neojs yemeues nesles.
YeejleeceOeerue mJeeleb$³ee®eer Deem e Jee{ueer nesleer. meJe&meeceev³e pevelee peeieªkeÀ nesT ueeieueer. ³ee
heeée&YetceerJej efye´efìMeebveer Dee@iemì ³eespevee, efke´Àhme ³eespevee, ke@Àefyevesì efceMeve ³eespevee Je MesJeìer
ceeTbìye@ìve ³eespevee DeeCeueer. Öel³eskeÀ ³eespevesle keÀeBie´ sme Je ueerie Je Flej he#e ³eeb®³eele celewke̳e nesle
veknles. DeKesjerme ceeTbìye@ìve ³eespevesJej celewke̳e Peeues Je heÀeUCeermeesyele Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee
keÀe³eoe mebcele Peeuee.munotes.in

Page 107

107

7.18 ÖeMve

(1) 1935 ®³ee Yeejle MeeMeve keÀe³eÐee®eer heeée&Y etceer mheä keÀje.
(2) 1935 ®³ee keÀe³eÐeeceO³es keÀesCekeÀesCel³ee le jletoer nesl³ee?
(3) efke´Àhme ³eespevee heeþJeC³eeceeies keÀejCes v eceto keÀªve efle®es mJeªhe mheä
keÀje.
(4) ke@Àefyevesì efceMeve ³eespevesyeÎue efJemle=l e ceenerleer o³ee Je Yeejleer³eeb®eer
Öeefleefke´À³ee veceto keÀje.
(5) ceeTbìye@ìve ³eespevesleerue cenÊJee®³ee lejle toer keÀesCel³ee?
(6) Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe Je l³eeleer ue lejletoer ³eeJej efJemle=le ìerhe
efuene.
(7) Yeejlee®eer heÀeUCeer Deheefjne³e& Ieìvee nesl eer keÀe? ³eeJej ®e®ee& keÀje.
(8) osMee®eer heÀeUCeer efmJekeÀeju³eeveblej keÀesC eles heefjCeece Peeues les veceto keÀje.

7.19 meboYe& met®eer

(1) efyeefheve ®ebê, efnmì^er Dee@heÀ cee@[&ve Fbe f[³ee, DeesefjSìbue yuekeÀmJe@ve, 2001
(2) [e@. megceve JewÐe, [e@. Meeblee keÀesþskeÀj, D eeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
(1921 les 1947); Þeer meeF&veeLe ÖekeÀeMeve, veeieh etj 1999.
(3) ie´esknj De@C[ ie´esknj, S.v³et uetkeÀ De@ì cee @[ve& Fbef[³eve efnmì^er, Sme.
®eebo, 2001.

♦ ♦ ♦ ♦ ♦
munotes.in

Page 108

108QUESTION PAPER PATTERN
Subject : History Paper -I
Semester -I
History of Modern India (1857 -1947) (100 Marks)
(1) All Question are compulsory
(2) All Question Carry Equal Marks
(3) Figures to the right indicates marks to a Sub –Question
Q1.Attempt any two of the following (On Module –I) (20 marks)
A)
B)
C)
Q2.Attempt any two of the following (On Module –II) (20 marks)
A)
B)
C)
Q3.Attempt any two of the following(On Module –III) (20 marks)
A)
B)
C)
Q4.Attempt any two o ft h ef o l l o w i n g (On Module –IV) (20 marks)
A)
B)
C)
Q5. Write any two short notes. (20 marks)
A)
B)
C)
D)
munotes.in